Шўро сураси[1]
بسم اللَّهِ الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
42:1
حم {1}
Ҳа! Мим![2]
42:2
عسق {2}
Айн! Син! Қоф!
42:3
كَذَلِكَ يُوحِي إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكَ اللَّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ {3}
Ўз ишида ғолиб, тўғри қарор берувчи Аллоҳ сендан аввалгиларга (ваҳий қилганидек), сенга ҳам мана шундай ваҳий қилмоқда[3].
42:4
لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ {4}
Осмонлар ва ердаги барча нарса Уники. У улуғдир, буюкдир.
42:5
تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ {5}
Сал қолса тепаларидаги осмон ёрилай деяпти[4]. Фаришталар яратган Эгасини олқишлаб улуғлаяпти ва ер юзигадиларга (Аллоҳдан) мағфират (кечирилиш) тилаяпти[5]. Огоҳ бўлинг! Албатта, Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.
42:6
وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَولِيَاء اللَّهُ حَفِيظٌ عَلَيْهِمْ وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ {6}
Аллоҳ ила ораларида авлиёларни илоҳ қилиб олганларга[6] келсак, уларни Аллоҳ кузатиб турибди. Сен улар устидан жавобгар-вакил эмассан[7].
42:7
وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ {7}
Юртларнинг онасини (Макка аҳлини) ва атрофидаги одамларни огоҳлантир деб, у ҳақида шубҳа бўлмаган тўпланиш кунидан ҳам огоҳлантирасан деб, сенга мана шу шаклда арабча Қуръон ваҳий қилдик. Бир тоифа жаннатда, бир тоифа жаҳаннамда (бўлади).
42:8
وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِن يُدْخِلُ مَن يَشَاء فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ {8}
Агар Аллоҳ уларни битта уммат қиламан деганида шундай қилган бўларди. Бироқ, раҳматига (жаннатига) муносиб бўлган кишини киргизади. Золимларга эса, ҳеч қандай ҳимоячи дўст ҳам, ёрдамчи ҳам бўлмайди.
42:9
أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي المَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ {9}
Ёки, улар Аллоҳдан бошқа (илоҳий бошқарувчи) дўстлар қабул қилдиларми? Аслда, Аллоҳнинг Ўзи (илоҳий бошқарувчи) дўстдир. У ҳамма нарсага ўлчов қўювчидир.
42:10
وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِن شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ {10}
(Айт:) Сизлар ихтилоф қилган ҳар қандай ишнинг ҳукми Аллоҳга оид[8]. Ўша сиз билган Аллоҳ мени яратган Эгамдир. Мен Унга суяниб-таянаман, Унга йўналаман.
42:11
فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ البَصِيرُ {11}
У осмонлар ва ерни (бўлиш қонуни ила) яратувчисидир у сизларга ўз турингиздан жуфтлар пайдо қилди, ҳайвонлар учун ҳам жуфтлар пайдо қилди. Сизларни ҳам мана шу қонун асосида кўпайтирмоқда[9]. Унинг Ўзини эса ҳеч қандай ўхшаши йўқ[10]. У ҳамма нарсани эшитади, кўради.
42:12
لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء وَيَقْدِرُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ {12}
Осмонлар ва ернинг “калитлари” Унга тегишли[11]. Муносиб билганига ризқни кенг қилиб беради, (муносиб билганига) тор қилиб беради. У ҳамма нарсани билади.
42:13
شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَن يَشَاء وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ {13}
Аллоҳ Нуҳга буюрган нарсани дин қилиб сизларга жорий қилди[12]. “Динни ушлаб қолинглар, унда бўлинманглар” – деб сенга ҳам ваҳий қилдик, Иброҳим, Мусо ва Исога ҳам буюрдик. Сен унга чақираётган тавҳид (Аллоҳга шерик қўшувчи) мушрикларга оғир келди. Аллоҳ муносиб билган бандасини Ўзига (элчи этиб) танлаб олади, Унга йўналган бандасини Ўз йўлига ҳидоят қилади[13].
42:14
وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّكَ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ أُورِثُوا الْكِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِي شَكٍّ مِّنْهُ مُرِيبٍ {14}
Бироқ, (уларнинг умматлари) ўзларига илм келганидан кейин-гина, бир-бирига ҳасад қилиб (динда) бўлиниб кетдилар. Агар Раббингдан белгиланган муддатгача бўлган (қиёматгача имкон бериш ҳақидаги) сўз бўлмаганида, улар орасида албатта ҳукм қилинган бўларди. Улардан кейин (илоҳий) китобга ворис қилиб тайинланганлар эса, китобдан қаттиқ шубҳададирлар[14].
42:15
فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ {15}
Мана шунинг учун ҳам, сен (диндаги бирликка) чақир, сенга қандай буюрилган бўлса, шундай – тўғри бўл, уларнинг орзу-истакларига (динда бўлинишига) эргашма ва айт: “Аллоҳ туширган ҳар қандай китобга ишондим. Мен сизларнинг орангизда адолат ўрнатишга буюрилдим[15]. Аллоҳ менинг ҳам яратган Эгам, сизларнинг ҳам яратган Эгангиздир. Бизнинг амалларимиз ўзимиз учун, сизларнинг амалларингиз ўзингиз учун[16]. Сизлар билан бизнинг орамизда ҳужжатлашиш йўқ[17]. Аллоҳ барчамизни тўплайди. Қайтиш Унгадир.
42:16
وَالَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ {16}
Дини қабул қилинганидан кейин ҳам Аллоҳ ҳақида тортишадиган кишиларнинг ҳужжатлари яратган Эгасига кўра беҳудадир. Уларга ғазаб (норозилик) ва қаттиқ азоб бор.
42:17
اللَّهُ الَّذِي أَنزَلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْمِيزَانَ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِيبٌ {17}
Аллоҳ ҳақиқатни ўз ичига олган китобни[18] ва адолатни туширди[19]. Қаердан билардинг, балки қиёмат яқиндир![20]
42:18
يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَيَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِينَ يُمَارُونَ فِي السَّاعَةِ لَفِي ضَلَالٍ بَعِيدٍ {18}
Қиёматга ишонмаганлар уни тезлаштиришни хоҳлайди[21]. Мўминлар эса, ундан юраги титрайди. Улар уни ҳақ эканини билади. Огоҳ бўлинглар! Қиёмат ҳақида шубҳаланиб тортишадиганлар ҳалок қилувчи[22] залолатдадир.
42:19
اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبَادِهِ يَرْزُقُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْقَوِيُّ العَزِيزُ {19}
Аллоҳ бандаларига ҳуш муомаладир, муносиб билганига (кенг) ризқ беради. У кучлидир, ўз ишида ғолибдир.
42:20
مَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَمَن كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُؤتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِن نَّصِيبٍ {20}
Кимки (қилган амали эвазига Аллоҳдан) охират ҳосилини хоҳласа, у учун ҳосилини кўпайтириб берамиз. Кимки (қилган амали эвазига инсонларда) дунё ҳосили хоҳласа, ундан берамиз. Бироқ, охиратда унга оладиган насиба бўлмайди[23].
42:21
أَمْ لَهُمْ شُرَكَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَن بِهِ اللَّهُ وَلَوْلَا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ {21}
Ёки, Аллоҳ рухсат бермаган нарсани динда улар учун шариат қилиб белгилаб берган шериклари бор эканми?! Агар ажратиш ҳақидаги сўз[24] бўлмаганида, ораларида (дарҳол) ҳукм қилинар эди. Албатта, золимларга (охиратда) аламли азоб бор.
42:22
تَرَى الظَّالِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا كَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُم مَّا يَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الكَبِيرُ {22}
(Қиёмат куни) золимларнинг қилмишлари ўзларига (азобга айланиб) келаётганида, уларни қўрқувдан титраб турганини кўрасан. (Аллоҳ ва Расулига) ишониб, яхши ишларни амалга оширганлар эса, жаннатларнинг боғларида бўладилар. Яратган Эгаси ҳузурида улар учун ўзлари танлаган нарсалар бор. Мана бу, (Аллоҳдан қилинган) буюк олийжанобликдир.
42:23
ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَن يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ {23}
(Аллоҳ ва Расулига) ишониб, яхши ишларни амалга оширган бандаларига Аллоҳ шу хушхабарини беради. Айт: “Мен бунинг эвазига сизлардан (Аллоҳга) яқин бўлишни севишингиздан бошқа нарса сўрамайман[25]. Ким бир яхшилик қилса, Биз у учун ўша ишда яхшилик қўшиб қўямиз[26]. Албатта, Аллоҳ жуда кечиримлидир, яхшиликни мукофотсиз қолдирмайдиган зотдир.
42:24
أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَإِن يَشَأِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلَى قَلْبِكَ وَيَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ {24}
Ёки, улар (сени) Аллоҳга ёлғон тўқиди деяптими?[27] Ундай қилганингда, агар Аллоҳ муносиб билса, сени қалбингга муҳр уриб қўяр эди. Аллоҳ Ўзининг сўзлари билан (сўз ва ҳаракатдан иборат) нотўғри нарсани йўқ қилиб, ҳақиқатни ўртага қўймоқда[28]. У диллардагини аниқ билади.
42:25
وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ {25}
У бандаларидан тавбани қабул қилади, ёмонликларини афв этади, қилаётган ишларингизни билади.
42:26
وَيَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَيَزِيدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَالْكَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ {26}
(Аллоҳ ва Расулига) ишониб, яхши ишларни амалга оширган мўминларни (ибодатларини) ижобат қилади, уларга Ўз олийжаноблигидан уларга (мукофотини) кўпайтириб беради. кофирлик қилувчиларга эса қаттиқ азоб бор.
42:27
وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَكِن يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا يَشَاء إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ {27}
Агар Аллоҳ бандаларига ризқни кенг қилиб берганида, улар аниқ ҳаддан ошиб кетарди. Бироқ, У Ўзи муносиб билган миқдорда беради[29]. Албатта, У бандаларидан хабардордир, кўриб турувчидир[30].
42:28
وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ {28}
Бандалар умидсизликка тушиб қолганидан кейин[31] ёмғирни У ёғдиради ва Ўз раҳматини (ризқини)[32] ёяди. У идора этиб бошқарувчидир, мақтовга лойидир.
42:29
وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاء قَدِيرٌ {29}
Осмонлар ва ерни ҳамда у иккаласида Ўзи таратиб қўйган жониворларни яратилиши Унинг аломатларидандир. Уларни Ўзи муносиб билган вақт жамлашга ўлчов белгилаган.
42:30
وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ {30}
Сизларга етган ҳар қандай мусибат ўз қилмишингиз туфайлидир[33]. (Аллоҳ қилмишларингизнинг) кўпини афв этмоқда.
42:31
وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ {31}
(Эй инсонлар!) Ер юзида (мусибатлардан) қочиб-қутулолмайсиз. Сизлар учун Аллоҳдан бошқа (ҳимояcи) дўст ҳам, ёрдамчи ҳам йўқ[34].
42:32
وَمِنْ آيَاتِهِ الْجَوَارِ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلَامِ {32}
Тоғлардек кемаларни денгизларда сузиб юриши ҳам Унинг (борлигини) аломатларидандир.
42:33
إِن يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلَى ظَهْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ {33}
Агар муносиб кўрса, шамолни тўхтатиб қўярди. Шунда, улар денгиз тепасида қолиб кетарди. Сабр ва шукр қилувчилар учун[35] бунда аниқ (ибратли) аломатлар бор.
42:34
أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسَبُوا وَيَعْفُ عَن كَثِيرٍ {34}
Ёки, (кемадагиларнинг гуноҳ) қилмишлари сабабли кемаларни ҳалок қилиб юборар эди. Аллоҳ (қилмишларингизнинг) кўпини афв этмоқда.
42:35
وَيَعْلَمَ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِنَا مَا لَهُم مِّن مَّحِيصٍ {35}
Токи, оятларимизни инкор қилиш ҳақида тортишадиганлар, ўзларига қочадиган жой йўқлигини билиб олсинлар.
42:36
فَمَا أُوتِيتُم مِّن شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ {36}
Сизларга берилган нарсалар дунё ҳаётидаги баҳрамандликдир[36]. Аллоҳ ҳузуридаги яхши ва боқий қоладиган неъматлар, (Аллоҳ ва Расулига) ишониб, яратган Эгасига суяниб-таянадиган – мўминлар учундир.
42:37
وَالَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ {73}
Ва катта гуноҳлардан ва (беномуслик ҳисобланган) бузуқликлардан ўзини тиядиган ҳамда, ғазабланганида кечириб юборадиган кишилар учундир[37].
42:38
وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ {38}
Ва Рабби учун (чақирилганида) ижобат қилган, намозни пухта адо этган, ишлари ўзаро маслаҳат билан бўладиган ва уларга берган ризқимиздан (Аллоҳ учун) сарфлайдиган кишилар учундир.
42:39
وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنتَصِرُونَ {39}
Ва ўзларига адолатсизлик (зулм) етганида бир-бирига ёрдамлашадиган кишилар учундир.
42:40
وَجَزَاء سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ {40}
Ҳар қандай ёмонликка бериладиган жазо (энг кўпи) у билан тенг (бўлиши керак)[38]. Қодир бўла туриб, кимки кечириб, муросага келса, унинг ажр-мукофоти Аллоҳ зиммасида. Албатта, Аллоҳ ҳақсизлик қилувчиларни ёқтирмайди.
42:41
وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِكَ مَا عَلَيْهِم مِّن سَبِيلٍ {41}
Кимки ўзига зулм қилинганидан кейин ҳақини олса, уларни зиёнига ҳеч қандай (жазолашга) йўл йўқ[39].
42:42
إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَيَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِكَ لَهُم عَذَابٌ أَلِيمٌ {42}
Инсонларга зулм қиладиган, ер юзида ноҳақлик қилиб тажовуз қиладиган кишиларни-гина (жазолашга) йўл бор[40]. Ана шуларга (қиёматда ҳам) аламли азоб бор.
42:43
وَلَمَن صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ {43}
Кими сабр-бардош қилса ва кечирса, албатта, бу азму қарор талаб қиладиган ишлардандир[41].
42:44
وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن وَلِيٍّ مِّن بَعْدِهِ وَتَرَى الظَّالِمِينَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ يَقُولُونَ هَلْ إِلَى مَرَدٍّ مِّن سَبِيلٍ {44}
Аллоҳ кимни адаштирса (адашганини тасдиқласа), ундан кейин энди уни ҳимоя қиладиган дўсти бўлмайди. Золимларни кўрасан, азобни кўришганида: “Қайтишга бирон бир йўл бормикан?” деб қоладилар.
42:45
وَتَرَاهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا خَاشِعِينَ مِنَ الذُّلِّ يَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِيٍّ وَقَالَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا إِنَّ الظَّالِمِينَ فِي عَذَابٍ مُّقِيمٍ {45}
Уларни унга (жаҳаннамга) рўбарў қилинганида, хорлиги сабабли эгилиб, кўз қири билан қўрқиб қараб турганини кўрасан. (Аллоҳ ва Расулига) ишонган-мўминлар эса: “Албатта, хонавайрон бўлувчилар – қиёмат куни ўзини ҳам, оила-аъзоларини (ўзига эргашганларни) ҳам хонавайрон қилганлардир”, дейди. Огоҳ бўлинглар! Золимлар абадий азобда (қолади).
42:46
وَمَا كَانَ لَهُم مِّنْ أَوْلِيَاء يَنصُرُونَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن سَبِيلٍ {46}
Аллоҳдан бошқа уларга ёрдам берадиган ҳеч қандай дўстлар бўлмайди. Аллоҳ кимни адаштирса (адашганини тасдиқласа), энди унга (қутулишга) йўл йўқ.
42:47
اسْتَجِيبُوا لِرَبِّكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ يَوْمٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَكُم مِّن مَّلْجَأٍ يَوْمَئِذٍ وَمَا لَكُم مِّن نَّكِيرٍ {47}
Аллоҳ тарафдан қайтариб бўлмайдиган кун келишидан олдин, яратган Эгангизга (динига) ижобат қилиб қолинглар. Ўша куни сизларга паноҳ бўлмайди[42], сизларга тан олмасликни имкони бўлмайди.
42:48
فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلَاغُ وَإِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الْإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَإِنَّ الْإِنسَانَ كَفُورٌ {48}
Агар юз ўгирсалар, билгинки, сени уларни тепасидан қўриқчи қилиб юбормадик. Сени зиммангда фақат етказиб қўйиш бор. Албатта, инсонга Ўз тарафимиздан бир яхшилик тоттириб қўйганимизда, у билан шод бўлади. Агар ўз қўллари (ихтиёрлари) билан қилган (гуноҳ) ишлари сабабли уларга ёмонлик етса, шунда инсон нонкўр бўлиб қолади.
42:49
لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَخْلُقُ مَا يَشَاء يَهَبُ لِمَن يَشَاء إِنَاثًا وَيَهَبُ لِمَن يَشَاء الذُّكُورَ {49}
Осмонлар ва ерни ҳукмронлиги Аллоҳга тегишли. Хоҳлаганини яратади, муносиб билган бандасига қизлар беради, муносиб билган бандасига ўғиллар беради.
42:50
أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْرَانًا وَإِنَاثًا وَيَجْعَلُ مَن يَشَاء عَقِيمًا إِنَّهُ عَلِيمٌ قَدِيرٌ {50}
Ёки, уларни ўғил-қизлар шаклида эгизаклар қилиб беради. Муносиб билган бандасини эса бепушт қилиб қўяди. Албатта, у билади, ўлчов қўяди[43].
42:51
وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ {51}
Аллоҳ ҳеч бир инсонга бевосита гапирмаган; фақатгина ваҳий, ёки (маънавий) парда ортидан, ёхуд бир элчи (фаришта) юбориб, Ўз изни ила муносиб билганини ваҳий қилади[44]. Албатта, У олийдир, тўғри қарор берувчидир.
42:52
وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا كُنتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِي بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ {52}
Мана шу шаклда сенга буйруғимиздан иборат бўлган руҳни (Қуръонни) етказдик. Сен бу китобни ва (унда очиқлаб берилган) имонни билмас эдинг. Лекин, Биз уни ойдинлатиб берадиган (китоб) қилдикки, у билан бандаларимиз орасидан муносиб билганимизни тўғри йўлга соламиз. Албатта, сен (у билан) тўғри йўлга бошлаяпсан.
42:53
صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الأمُورُ {53}
Осмонлар ва ердаги нарсалар Уники бўлган Аллоҳнинг йўлига (бошлайсан). Огоҳ бўлинглар! Барча ишлар Аллоҳга қайтади[45].
[1] Шўро сураси, Маккада тушган, 53 оят. Тушиш тартиби 62, ёзилиш тартиби 42.
[2]Алоҳида ўқиладиган бу ҳарфлар ҳақида билиш учун Бақара сурасининг биринчи ояти ва изоҳига қаранг.
[3]Бу оятдан аввалги пайғамбарларга ҳам элчи фаришта Жаброил орқали ваҳий юборгани ҳамда, ўша ваҳий орқали диннинг барча ҳукмлари етказилгани маълум бўлади. Ўхшаш оят: Нисо 4/163.
[4]Осмонлардаги фаришталар Аллоҳни улуғлаб олқиш айтиб туради. Ердаги баъзи нонкўр инсонлар эса, Аллоҳга нолойиқ сўзлар тўқиб чиқариб, Уни шаънига ярашмаган турли сифатлар нисбат беради. уларнинг сўзларини оғирлигидан осмонлар ёрилай деб туради (Марям 19/90-91).
[5]Фаришталар ер юзидаги барча инсонларни эмас, Аллоҳга ишонган, гуноҳларидан тавба қилган ва Аллоҳнинг йўлида юрган бандаларнинг ҳақига дуо қилади (Ғофир 40/7).
[6]Мени Аллоҳга яқинлаштиради деб ёки, менга қиёматда шафоатчи бўлади деб ишониб, баъзи кимсаларга қуллуқ қилиш ширкнинг бир туридир. Ундай кимсаларни, Аллоҳ билан ўзини ўртасига яна бошқа кимсаларни илоҳ қилиб олган бўлади (Зумар 39/3, 43).
[7]Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳеч бир кофирдан жавобгар эмас. У кишининг вазифаси ўзига тушган илоҳий буйруқни етказиб қўйиш холос. Бандаларнинг имонга келган ёки келмаганида у киши жавобгар бўлмайди (Моида 5/99, Шўро 42/48). Бировни имонга мажбурлаш ваколати берилмаган (Ғошия 88/22).
[8]Пайғамбар алайҳиссалом Аллоҳдан олиб келган имон, амал ихлос, ибодат ва бошқа ҳар қандай ҳукмларга хилоф иш қилганларнинг ҳукмини – жазосини Аллоҳнинг ўзи беради. Уларга Муҳаммад алайҳиссалом ўз шахсиятидан келиб чиқиб ҳукм беролмайди. Аллоҳ нима деса шу.
[9]Аллоҳ осмонлар ва ерни бўлиниш қонунида яратган. Бу қонун ҳозирда ҳам давом этмоқда. Инсоннинг яратилиши ҳам, табиатдаги нарсаларни яратилиб жонланиши ҳам уруғи ёрилиб ичидан чиқиши орқали жонланади. Осмонлар ва ер йўқликдан портлаш ва бўлиниш қонунига асосан яратилгани учун, ундаги нарсалар ҳам ҳозирда шундай давом этмоқда.
[10]Аллоҳнинг зотига ҳеч қандай мисол, ўхшашлик, қиёс келтириб бўлмайди. Бу қатъий тақиқланган (Наҳл 16/74). Унга тенг келадиган ҳеч ким, ҳеч нарса йўқ (Ихлос 112/4). Инсонлар Унинг қудрати, илми, яратган нарсалари ва бошқаруви ҳақида ўйланиши ва изланиши керак. Унинг зоти ҳақида тафаккур қилинмайди. Унинг зотига ҳеч кимнинг ақли етмайди. Яратилган нарсаларнинг ақли фақат яратилган нарсаларга етади, яратганга эмас.
[11]Осмонлар ва ернинг хазиналари ҳам (Мунафиқун 63/7), ҳамма нарсанинг ҳукмронлиги ҳам (Муъмин 23/8, Ясин 36/83), махфий нарсаларнинг илми ҳам (Анъом 6/59) фақат Аллоҳга тегишли. Агар муносиб билса, осмонлар ва ердаги ризқларни йўқ қилиб юбориши мумкин.
[12]Бу жумладан, Нуҳ пайғамбарга шариат қилиб берилган диннинг асосий ҳукмлари, Муҳаммад алайҳиссаломга буюрилган дин ҳукмлари билан бир эканини кўрсатади.
[13]Аллоҳ Ундан ҳидоят сўраган бандасини ҳидоят қилади, ҳидоятга муваффақ қилади. Ундан ҳидоят талаб қилмаса, сўрамаса, Аллоҳ уни ҳидоятга йўлламайди, муваффақ қилмайди (Имом Мотрудий, Таъвилот). Аллоҳ таоло ҳидоятни, ҳидоятга лойиқ бўладиган бандага ўлчаб белгилаб қўяди. Тўғри йўлни қўйиб, залолатни танлаган бандасига эса, залолатни ёзиб қўяди (Ибн Касир, Тафсири Қуръони Азим).
[14]Бақара 2/213, Оли Имрон 3/19, Юнус 10/93, Ҳуд 11/110, Фуссилат 41/45.
[17]Орамизда ҳужжат йўқ деганда икки хил нарса тушунилади. 1) Мен ўзим иддао қилиб, сизларни ҳам даъват қилган нарсага керакли барча ҳужжат-далилни келтириб бўлдим. Энди ҳужжат талаб қилишни мазмуни қолмади, деган маъно ҳам чиқади. 2) Сизлар билан мени ўртамда далил талаб қилишни, хусумат қилишни кераги йўқ. мени вазифам етказиб қўйиш, холос. Мен ўз ишимни бажардим, деган маъно ҳам чиқади.
[18]Ҳақ калимаси китоб калимаси билан ёнма-ён келганида, ҳақиқатни ўз ичига олган китоб деб таржима қилинади. Чунки, китобдаги хабарлар, буйруқ ва тақиқлар, унда башорат берилган жаннат ва огоҳлантирилган жаҳаннам ҳақ ва ҳақиқатдир.
[19]Инсонлар ҳаётини тўғри бир шаклда давом эттириши учун, Аллоҳ таоло ўтмишдаги барча Пайғамбар алайҳиссаломларга китоб билан биргаликда адолат мезонини ҳам туширган (Ҳадид 57/25). Аллоҳ ер юзида адолат мезонини ўрнатди ва уни бузилмаслигини талаб қилди (Роҳман 55/7-8). Аллоҳ бандаларини ҳар бир ишда аввало ўзлари адолатли бўлишига ва бошқалар ўртасида ҳам адолат ўрнатишга буюрди (Наҳл 16/90, Нисо 4/135). Бирон бир қавмга бўлган адоватимиз, уларга нисбатан адолатсизлик қилиб қўйишимизга йўл қўймаслиги керак (Моида 5/8). Мусулмонлар ҳар бир ишни ўз эгасига топширишлари ҳамда, ҳукм қилаётганида адолат ила ҳукм қилишлари керак (Нисо 4/58). Адолатсизлик бўлган жойда зулм авж олади. Ислом доимо мазлумнинг ёнини олиб, золимга қарши туради. Адолатсизлик ила золимлик қилаётган кишиларнинг тарафини олиш – дунё ва охират ҳаётини ўтга ташлаш бўлади. Мусулмонлар асло золим ва зулм тарафини олмаслиги керак (Ҳуд 11/113). Бериладиган жазо қилинган ёмонликдан ортиб кетмаслиги керак (Шўро 42/40). Мусулмонларга нисбатан ҳақсизлик – адолатсизлик қилинганида, улар бир-бирига ёрдам беришлари керак (Шўро 42/39). Диний эркинлик берилмаслиги, инсонларни масжидлардан тўсиш, масжидларни харобага айлантириш энг катта зулм – адолатсизлик ҳисобланади (Бақара 2/114). Имом Термизий ривоятида шундай ҳадис келтирилган: “Эй Каъб, мендан кейин келадиган (золим) амирлардан сенга Аллоҳдан паноҳ сўрайман. Кимки уларнинг эшигига келиб, уларни ёлғонини тасдиқласа ва уларни зулмига ёрдам берса, у мендан эмас, мен ҳам ундан эмасман…”
[20]Қиёматни қачон содир бўлиши ҳатто Пайғамбар алайҳиссаломга ҳам билдирилмаган (Аъроф 7/187).
[21]Қиёматга ишонмаган кимсалар, қиёматни ва пайғамбаримизни мазах қилиб: “Агар ростгўй бўлсанг қани қиёматни келтир” дейишган (Юнус 10/48, Анбиё 21/38, Намл 27/71).
[22]Араб тилида “буъд” калимасидан узоқлик, аниқлик ва ҳалок маънолари тушунилади (Мақойис, Ибн Касир). Ҳуд 11/95 оятда ҳам айнан ҳалок бўлиш маъносида келган.
[23]Яъни, кимки қилаётган хайрли ишларини холис Аллоҳ учун қилса, амалга ошираётган хайрли ишларида муваффақиятлар берамиз, йўлларини очиб берамиз, имкониятлар берамиз. Агар амалларини дунёда мол-давлат, обрў-эътибор, мансаб ва амал топиш учун қилган бўлса, дунёда унга нимадир берамиз, лекин қилган иши учун охиратда савоб йўқ, дегани бўлади.
[24]Аллоҳ таоло мўмин, яҳудий, собийин, насроний мажусий ва мушриклар орасини қиёмат куни ажратиб ҳукм қиламан деб сўз берган (Ҳаж 22/17, Сажда 32.25). Агар ҳисоб-китоб қиёматга қолмаганида, уларга дарҳол ҳукм ўқилган ва жазо ижро этилган бўларди.
[25]Имом Аҳмад, Тобарий ва Ҳоким ривоят қилган ҳадисда ҳам, бу оятдаги севги ва яқинлик Аллоҳга бўлган яқинлик ва севги экани айтилган. Ҳадис матни қуйидагича: “Мен сизларга етказган очиқ-ойдин оят-далиллар ва ҳидоят эвазига, сизлардан ҳақ (ажр) сўрамайман. Мен сизлардан фақатгина Аллоҳни севишингизни ва Унга итоат қилиш натижасида, Унга яқин бўлишингизни истайман.” Пайғамбар алайҳиссалом инсонларни ўзига чақирмаган, балки ҳаммани Аллоҳга даъват қилган, Унинг динига чақирган. Шунинг учун бу оятдаги севги ва яқинликни Пайғамбар алайҳиссаломнинг шахсига эмас, Аллоҳга оид деб таржима қилдик. Жумладаги мавзу кимга ва нимага қаратилган бўлса, севги ҳам ўшанга қаратилган бўлиши керак. Буни очиқлаб берган ўхшаш оят: Фурқон 25/57.
[26]Бу оятни Фурқон сурасининг 68-71-оятлари билан биргаликда ўқисак, жуда ҳам очиқ-ойдин мазмун ҳосил бўлади. Яъни, нотўғри йўлидан қайтиб тавба қилган киши битта яхшилик қилган бўлади. Энди, Аллоҳ у бандани тавба қилгани учун, нафақат тавба қилган деб битта яхшилик ёзади, балки, ўтмишдаги барча гуноҳларини савобларга алмаштириб қўяди. Шу билан, Аллоҳ бандасининг битта яхшилигига яна бошқа бир яхшилик қўшиб қўйган бўлади.
[27]Бундан бошқа оятларда ҳам, кофир ва мушриклар Пайғамбар алайҳиссалом ҳақида бўлмағур гаплар тарқатиб, у кишини шаънига нолойиқ гаплар тарқатгани хабари келтирилган: Юнус 10/38, Ҳуд 11/13, Наҳл 16/101, Анбиё 21/5.
[28]Мушрикларни Пайғамбар алайҳиссалом ҳақида турли туҳматлар қилдилар. Ҳатто, Муҳаммад Аллоҳга ёлғон тўқияпти дедилар. Аллоҳ эса, уларнинг ботил гапларини бу ва бошқа оятлар билан йўққа чиқариб, асл ҳақиқатни ўртага чиқарди. Илоҳий мўжизага тўла бўлган бу муқаддас ва муборак китоб, то қиёматгача, ёлғончи ва туҳматчиларинг ботил сўз ва ҳаракатларини мана шу шаклда йўққа чиқариб, асл ҳақиқатни ўртага қўйишда давом этади. Бундан ўн тўрт аср олдин ягона яратувчи – Аллоҳнинг сўнги ҳақ китоби келди, барча ботил нарсалар йўқ бўлди.
[29]Инзол калимаси баъзан туширмоқ маъносида келади, баъзан эса, ё бевосита самодан ризқ тушириш ёки, ризққа сабаб бўлган нарсани учун ишлатилади. Аллоҳ бандаларига неъмат туширди деганда, уларга неъмат берди деб тушунилади (Басоир, Ферузободий, Умдатул-Ҳуффоз, Ҳалабий).
[30]Аллоҳ таоло қайси бандасига агар ризқини мўл-кўл қилиб бериб қўйса, ҳадидан ошиб кетишини билиб, уларга маълум бир миқдорда беради. Бу эса Унинг марҳаматидир. Фиръавн ҳам ўзидаги катта имкониятлар ва буюк салтанатга эга бўлгани учун, ўзини илоҳлик даражасига кўтариб олган. Лекин, баъзилар бундай бўлмайди. Қанчалик бой-бадавлат бўлишига қарамай, ҳар бир берилган имконият ва неъматни қадрлаб, ризқининг шукрини ўз вақтида адо этиб туради. Ундай бандаларига Аллоҳ баъзан мўл-кўл ва кўп ризқ беради, баъзан эса мутлақо беҳисоб ризқ беради (Раъд 13/26, Исро 17/30, Сабаъ 34/36). Лекин, инсон унга лойиқ ва тайёр бўлиши керак, ўзи ҳам ҳаракат қилиши керак (Бақара 2/200-202).
[31]Рум 30/48-49.
[32]Бу оятдаги раҳмат – ўлган ерни жонлантирадиган, бандаларга умид берадиган ўша узоқ вақт кутилган ёмғир бўлиши ҳам мумин ёки, ёмғирдан кейинги чарақлаб чиқадиган қуёш бўлиши ҳам мумкин ёхуд, иккаласидан кейин ердан чиқадиган бандаларнинг ризқи бўлиши мумкин. Раҳмат деганда буларнинг барчасини ўз ичига олади.
[33]Инсонлар йўлиққан касаллик, фақирлик, муваффақиятсизлик, мағлубият, зулм остида қолиш ва шу каби турли бало ва мусибатларга ўзларининг қилган гуноҳлар ва қўл ургани хатолари сабаб бўлади. Яна, Аллоҳ бандаларнинг ҳар бир қилган хато ва гуноҳи учун жазоламайди. Агар ҳар бир қилинган хато учун жазолаганида, ер юзида тирик мавжудот қолмаган бўларди (Фатир 35/45). Инсонларнинг хато ва гуноҳлари сабабли ер юзидаги қуруқлик ва денгизларда табиатдаги бузилишлар содир бўлиб туради (Рум 30/41) ва инсонлар қилмишларининг жазосини чекиб туради.
[34]Гуноҳ қилса бошига бало юбориш қонунини қўйган ҳам Аллоҳ, тавба қилса балони даф этиб ёрдам беришга ваъда берган ҳам Аллоҳ. Бундан ҳеч ким қочиб қутулолмайди.
[35]Ҳар бир мусулмонда мана шу икки сифат доим бўлиши керак – сабр ва шукр. Оғир кунларда ҳам сабр ила вазифаларини адо этишда давом этиб, енгил кунларда ҳам бурчларини бажариб юриш керак.
[36]Дунё берилган мол-давлат, бола-чақа, қариндош-уруғлар, имкониятлар, буларнинг барчаси дунёда қолиб кетади. Охиратдан бериладиган нарсалар абадий – мангу қолади. Ҳеч ким дунёдан охиратда имон ва амалдан бошқа нарса олиб кетолмайди.
[37]Ғазабланганда кечириб юборадиганлар қуйидаги оятда, жаҳлини босиб, инсонларни ҳар бир хатоси учун жазоламайдиган кишилар деб таърифланган (Оли Имрон 3/134).
[38]Исломдаги адолат мезонининг энг устувор намунаси мана шу оят ҳисобланади. Бировга жазо белгилашда, қилинган ёмонликдан ортиб кетмаслиги, кимки орттириб юборса золим ҳисобланиши белгилаб қўйилган. Ислом зулм ва золимга қарши, мазлум ва ҳақиқат тарафидадир.
[39]Йўл йўқ деганда, азоблашга, малолат қилишга ва итоб қилишга йўл йўқ дейилади (Имом Насафий).
[40]Исломда асло зулмни ёни олинмайди, золимга ёрдам ва марҳамат қилинмайди, Ислом мазлумлар тарафидадир, ҳақиқат ва адолат тарафидадир. Инсонларнинг мол-мулкига тажовуз қилиш, ноҳақ қон тўкиш, уй-жойларини талон-тарож қилиш, инсонларга жабру ситам етказиш, буларнинг барчаси зулм ва тажовузкорликдир. Уларга ҳар доим қарши чиқиш, бундай кишиларга имкон бермаслик, ҳақиқат ва адолат ўрнатилишига ҳаракат қилиш керак.
[41]Агар кучи етса, моддий ва жисмоний зарар етказган кишидан ўз ҳақини олишда ҳеч қандай ёмонлик ва маломат йўқ, бунга Исломда рухсат берилган. Агар кучи етмаса, биров унга ҳақини олишда ёрдам бермаса, ҳақини талаб қилмасдан сабр қилса ва ҳақидан кечиб юборса, ёки кучи етган тақдирда ҳам сабр қилиб, кечириб юборса, ундай кимсаларни маломат қилишга ҳеч кимни ҳақи ёқ. Лекин, бундай қилиш қатъиятли инсонларни қўлидан келадиган ишдир. Моддий ва жисмоний ҳақсизликларда шундай муомала қилинади. Маънавий етказиладиган азиятларда эса, сабр қилиш, гуноҳ иш қилишдан сақланиб тақво қилиш, қаршилик кўрсатиб ҳақорат этиш ва азият етказишдан кўра яхшироқдир (Оли Имрон 3/186).
[42]Қиёмат 75/10-13.
[43]Лут алайҳиссаломга қизлар, Иброҳим алайҳиссаломга ўғиллар, Муҳаммад алайҳиссаломга ҳам ўғил ҳамда қизлар берган. Яҳё алайҳиссаломнинг эса фарзанди бўлмаган (Саолибий тафсири).
[44]Аллоҳ таоло бандаларига Ўз сўзларини учта ҳолатдан бири ила етказади. Иброҳим а.с. каби тушида кўриши ёки қалбга илҳом берилиши каби. Бунга Шамс 91/8 ояти яна бир мисол бўлади. 2) Мусо а.с. каби маънавий парда орқали (Қасос 28/50). 3) Бошқа барча пайғамбарлар каби элчи фаришта (Жаброил) юбориш орқали етказади (Оли Имрон 3/179).
[45]Бандаларнинг қилган барча ишлари Аллоҳга қайтади. Уларга Аллоҳнинг Ўзи жазо ёки мукофот беради.
