Зумар сураси[1]
بسم اللَّه الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
39:1
تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ {1}
Бу китоб ўз ишида ғолиб ва тўғри қарор берувчи – Аллоҳ тарафидан туширилган.
39:2
إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ {2}
Албатта, сенга бу китобни тўғри мақсадда[2] туширдик – Динга ҳеч нарса қўшмаган ҳолда Аллоҳга ибодат қил.
39:3
أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ {3}
Огоҳ бўлинг! Соф дин фақат Аллоҳга тегишли. Аллоҳ ила ораларида авлиёларни[3] (илоҳ қилиб) олганлар: “Биз авлиёларга фақатгина улар бизни Аллоҳга яна ҳам яқин мартабаларга улаштирсин деб ибодат қиляпмиз”, дейдилар. Ихтилоф қилаётган масалалари ҳақида улар орасида Аллоҳнинг Ўзи ҳукм қилади. Ёлғончи ва нонкўр кимсаларни Аллоҳ йўлга солмайди[4].
39:4
لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا لَّاصْطَفَى مِمَّا يَخْلُقُ مَا يَشَاء سُبْحَانَهُ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ {4}
Агар Аллоҳ ўзига фарзанд тутиб олишни хоҳласа эди, яратган нарсалари орасидан ўзи муносиб билганини танлаб олган бўларди. У бундан покдир. У яккаю ягона ва қарши чиқиб бўлмас кучга эга – Аллоҳдир.
39:5
خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلَا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ {5}
У осмонлар ва ерни ҳақ ила (тўғри мақсадда) яратди. Кечани кундузга ўраб туради, кундузни кечага ўраб туради. Қуёш билан ойни амрига бўйсундириб қўйди – ҳар бири белгиланган муддатгача (ўз орбитасида) сузиб бормоқда[5]. Огоҳ бўлинг, У доимо ғолибдир, жуда кечиримлидир[6].
39:6
خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَكُم مِّنْ الْأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ {6}
У сизларни (отангиз Одамни) битта нафсдан[7] яратди. Кейин унинг жуфтини ҳам ўша битта нафсдан пайдо қилди. Сизларга чорва ҳайвонларидан саккиз жуфт[8] бердик. У сизларни оналарингизнинг қорнида эканингизда, уч зулмат ичра босқичма-босқич яратди. Мана шу Аллоҳдир, сизларнинг яратган Эгангиздир, эгадорлик/ҳукмдорлик Унга тегишли, қуллик қилинишга ҳақли ундан бошқа ҳеч ким йўқ. Шундай экан, сизлар қаёққа бурилиб кетяпсиз?!
39:7
إِن تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنكُمْ وَلَا يَرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَإِن تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ {7}
Агар (Исломни қабул қилмай) кофирлик қилсангиз, билингки, Аллоҳ сизлардан беҳожатдир. У бандаларининг кофирлик қилишига рози бўлмайди[9]. Агар (Исломга кириб) бурчингизни бажарсангиз, уни сизлардан қабул қилади[10] (рози бўлади). Ҳеч бир гуноҳкор бошқасининг гуноҳини жавобгарлигини олмайди[11]. Сўнгра, қайтишингиз яратган Эгангизга бўлади. Шунда, қилмишларингизни ўзингизга билдириб қўяди. Албатта, У диллардагини ҳам билади.
39:8
وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُو إِلَيْهِ مِن قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَندَادًا لِّيُضِلَّ عَن سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ {8}
Инсонни бошига бир зарар келганида, раббига йўналган ҳолда Унинг Ўзига дуо-илтижо қилади. Кейин, унга Мен тарафимдан бир неъмат тақдим қилинганида, Аллоҳга дуо қилаётганини унутиб, Унинг йўлидан адаштириш учун, Аллоҳга турлича шериклар тўқиб чиқаради. (Эй Муҳаммад!) Айт: “Кофирлигинг-ла дунёда бир оз баҳраманд бўл,[12] (охиратда) сен албатта жаҳаннам аҳлидан бўласан.”
39:9
أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ {9}
Ёки, охират (азобидан) ҳазар қилган ва яратган Эгасининг яхшилигини (жаннатини) умид қилган ҳолда тунги вақтларда саждада ва тик туриб ибодат қилган киши (кофирлик қилган киши билан тенг бўладими)? “Биладиганлар билан билмайдиганлар тенг бўладими?!”- де. Ақлу виждони соф кишиларгина насиҳат олади.
39:10
قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ {10}
Шундай деганимни айт: “Эй мўминлар! Яратган Эгангизга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг. Яхшилик (жаннат) бу дунёда яхшилик қилганлар учундир. Аллоҳнинг ери кенг[13]. Шубҳасизки, бардошли кишиларга ҳақ ва эвазлари ҳисобсиз шаклда берилади.”
39:11
قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ {11}
Айт: “Албатта, мен Унинг динига ҳеч нарса қўшмаган ҳолда Аллоҳга ибодат қилишга буюрилдим[14].
39:12
وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ {12}
Мусулмонларнинг аввалгиси (етакчиси) бўлишга буюрилдим[15].”
39:13
قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ {13}
Айт: “Агар яратган Эгамга қарши чиқсам, буюк куннинг азобидан қўрқаман.”
39:14
قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَّهُ دِينِي {14}
Айт: “Мен Аллоҳга – Унинг динига ҳеч нарса қўшмаган ҳолда ибодат қиламан.
39:15
فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ {15}
Энди, сизлар Аллоҳни қўйиб хоҳлаган нарсангларга ибодат қилсангиз қилаверинглар!” Айт: “Албатта, хонавайрон бўлувчилар – қиёмат куни ўзларини ҳам, оила-аъзоларини ҳам хонавайрон қиладиганлардир[16]. Огоҳ бўлинглар! Мана бу аниқ хонавайронликдир.
39:16
لَهُم مِّن فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِّنَ النَّارِ وَمِن تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذَلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ {16}
Уларнинг устларида ҳам оловли соялар, остларида ҳам (оловли) соялар бўлади. Аллоҳ бандаларини мана шу билан қўрқитяпти. Эй бандаларим! Энди, Менга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг.
39:17
وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ {17}
Мустабид тузимга қуллик қилишдан четланиб[17] Аллоҳга йўналган кимсаларга хуш хабар бор. Бандаларимга хуш хабар бер.
39:18
الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ {18}
Улар – (Аллоҳдан келган) сўзга қулоқ солиб, кейин унга чиройли шаклда эргашиб-амал қиладилар[18]. Аллоҳ тўғри йўлга солган кишилар ана шулардир. Ақлу виждони соф кишилар ана шулардир.
39:19
أَفَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذَابِ أَفَأَنتَ تُنقِذُ مَن فِي النَّارِ {19}
У ҳақида азоб сўзи муқаррар бўлган кишини – жаҳаннамдаги кишини сен қутқара оласанми?!
39:20
لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِّن فَوْقِهَا غُرَفٌ مَّبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعَادَ {20}
Бироқ, Роббига нисбатан жавобгарликни ҳис қилганлар эса, Аллоҳнинг ваъдасига биноан устма-уст қурилган, остларидан анҳорлар оқиб турадиган саройлар бор. Аллоҳ сўзидан қайтмайди.
39:21
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَامًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُوْلِي الْأَلْبَابِ{21}
Кўрмадингмики, Аллоҳ осмондан ёмғир ёғдириб, уни ердаги манбаларга солиб қўйди. Кейин, у орқали турли рангдаги ўсимликлар чиқарди. Кейин, у қурийди, уни сарғайиб қолганини кўрасан, сўнгра уни хазонга айлантиради. Албатта, ақлу виждони соф кишилар учун бунда насиҳат бор.
39:22
أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِّن رَّبِّهِ فَوَيْلٌ لِّلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِكْرِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ {22}
Аллоҳ қалбини Исломга очиб қўйган киши, Раббидан тарафидан берилган нур (Қуръон)[19] узра бўлмайдими?! Аллоҳнинг зикридан (Қуриндан) қалблари қотиб қолган кимсаларнинг ҳолига вой! Улар аниқ залолатдадир.
39:23
اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاء وَمَن يُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ {23}
Аллоҳ сўзларнинг энг гўзалини (маънолари) ўхшаш (лафзлари такрорланадиган) иккиталик шаклда китоб қилиб туширди[20]. Бунинг таъсирида, яратган Эгасидан андиша қилиб қўрқадиганларнинг баданлари титрайди, сўнгра уларнинг баданлари ва диллари Аллоҳнинг зикрига (Қуръонга) юмшайди. Бу (китоб) Аллоҳнинг қўлланмасидир – у орқали муносиб бўлган бандаларини тўғри йўлга солади[21]. Аллоҳ кимни адаштирса, уни йўлга солувчи ҳеч ким бўлмайди.
39:24
أَفَمَن يَتَّقِي بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَقِيلَ لِلظَّالِمِينَ ذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَكْسِبُونَ {24}
Қиёмат куни, ҳақсизлик қилувчи-золимларга қилмишингизни тотинглар дейилганида, ёмон азобдан ўзини ким сақлай оларкан?
39:25
كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَاهُمْ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ {25}
Улардан аввалгилар ҳам ёлғонга чиқаришган. Ўшанда, уларга ўзлари сезмаган ҳолда азоб келган.
39:26
فَأَذَاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْيَ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ {26}
Шу тариқа, Аллоҳ уларга дунё ҳаётида хорликни тоттириб қўйди. Охират азоби яна ҳам буюк. Қанийди буни билсалар!
39:27
وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِن كُلِّ مَثَلٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ {27}
Насиҳат олсинлар деб, инсонлар учун бу Қуръонда ҳар турли ўрнаклар келтирдик[22].
39:28
قُرآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ {28}
Гуноҳлардан сақлансинлар деб, уни эгриликсиз[23] ҳолда, арабча Қуръон қилиб туширдик.
39:29
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَّجُلًا فِيهِ شُرَكَاء مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِّرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ {29}
Аллоҳ бир мисол келтирди: талашиб-тортишувчи рақобатдош шерикларга боғлиқ кишини ҳамда, фақат бир кишига боғлиқ бўлган кишини. У иккаласи бир хил бўладими? Олқиш-у мақтов Аллоҳга хос! Фақат, уларнинг кўпи буни билмаяпти[24].
39:30
إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُم مَّيِّتُونَ {30}
Албатта, сен ҳам ўласан, улар ҳам ўлади[25].
39:31
ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عِندَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ {31}
Кейин, сизлар (барчангиз) қиёмат куни Раббингиз ҳузурида хусуматлашасизлар[26].
39:32
فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَكَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جَاءهُ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْكَافِرِينَ {32}
Аллоҳ ҳақида ёлғон гапирган, унга рўйи рост (китоб) келганида уни ёлғонга чиқарган одамдан ҳам золимроқ бири борми?! Кофирлик қилувчиларга жаҳаннамда жой йўқ эканми?
39:33
وَالَّذِي جَاء بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ {33}
Рўйи рост (китоб)ни келтирган киши ва уни тасдиқлаган кишилар, масъулиятли (мўмин)лар ана шулардир.
39:34
لَهُم مَّا يَشَاءونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِكَ جَزَاء الْمُحْسِنِينَ {34}
Яратган Эгаси ҳузурида улар учун хоҳлаган нарсалари бор. Мана шу – муҳсинларнинг мукофотидир.
39:35
لِيُكَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي عَمِلُوا وَيَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ {35}
Токи, Аллоҳ уларнинг қилган ёмонликларини ўчириб, қилган чиройли ишларини мукофотини беради[27].
39:36
أَلَيْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ وَيُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِن دُونِهِ وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ {36}
Аллоҳ Ўз бандасига етарли эмасми?! Улар сени Аллоҳдан бошқалари билан қўрқитмоқда. Аллоҳ кимни адаштирса (адашганига қарор берса), энди уни йўлга солувчи ҳеч ким йўқ.
39:37
وَمَن يَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّضِلٍّ أَلَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انتِقَامٍ {37}
Аллоҳ кимни тўғри йўлга солса, энди уни адаштирувчи ҳеч ким йўқ. Аллоҳ доимо ғолиб ва устун ҳамда, муносиб жазони берувчи[28] эмасми?!
39:38
وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَيْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ{38}
Агар улардан: “Осмонлар ва ерни ким яратган?” деб сўрасанг, улар аниқ: “Аллоҳ” деб жавоб беради. Айт: “Шундай экан, бир ўйлаб кўрдингизми, агар Аллоҳ менга бир зарарни хоҳласа, Аллоҳдан бошқа дуо қилаётганларингиз Унинг зарарини бартараф қила оладими? Ёки, агар Аллоҳ менга бир яхшиликни хоҳласа, улар Унинг яхшилигини тўса оладими?” Айт: “Аллоҳ менга кифоя. Суяниб таянмоқчи бўлганлар Унга суяниб-таянсин.”
39:39
قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ {39}
Айт: “Эй қавмим, ўз аҳволингизга кўра қиладиганингизни қилаверинг. Мен ҳам (қиладиганимни) қиламан[29]. Кейин, яқинда билиб оласизлар.
39:40
مَن يَأْتِيهِ عَذَابٌ يُخْزِيهِ وَيَحِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُّقِيمٌ {40}
Уни хор қиладиган азоб кимга келишини ва давомли азоб кимга келишини.”
39:41
إِنَّا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدَى فَلِنَفْسِهِ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ {41}
Албатта, бу китобни сенга – инсонларга тегишли бўлган тўғри мақсадда –
туширдик. Энди, ким тўғри йўлда юрса, ўзи учун юрган бўлади. кимки йўлдан
адашса, фақат ўз зиёнига адашган бўлади. Сен уларнинг тепасидаги вакили
эмассан.
39:42
اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ {42}
Аллоҳ жонларни ўлим вақтида, ўлмаганларни жонини эса уйқусида олади – ўлимга ҳукм қилган жонни (баданга киргизмай) тутиб қолади. Бошқаларини эса, белгиланган муддатгача (баданига қайтариб) юборади. Фикр юритадиган кишилар учун бунда аниқ оят-белгилар бор.
39:43
أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ شُفَعَاء قُلْ أَوَلَوْ كَانُوا لَا يَمْلِكُونَ شَيْئًا وَلَا يَعْقِلُونَ {43}
Ёки, улар Аллоҳдан бошқаларни шафоатчи (оқловчи) қилиб олдиларми?! “Улар ҳеч нарсага эга бўлмасалар ва ақли етмасалар ҳам-а?” деб айт.
39:44
قُل لِّلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعًا لَّهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ {44}
Айт: “Шафоат (оқлаш иши) бутунлай Аллоҳга тегишлидир[30]. Осмонлар ва ернинг ҳукмронлиги Унга тегишлидир. Кейин, сизлар Унга қайтариласиз.”
39:45
وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ {45}
Фақат Аллоҳнинг Ўзи ёд этилганида, охиратга ишонмайдиганларнинг юраклари сиқилиб кетади[31]. Ундан бошқалари ёд этилганида бирдан севиниб кетадилар.
39:46
قُلِ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ أَنتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ فِي مَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ {46}
Айт: “Эй осмонлар ва ерни яратувчиси, махфий-у ошкорани ҳам билувчи – Аллоҳим! Ихтилофга тушган нарсалари ҳақида бандаларинг орасида Сен Ўзинг ҳукм қиласан[32].”
39:47
وَلَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِن سُوءِ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَبَدَا لَهُم مِّنَ اللَّهِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ {47}
Агар ер юзидаги нарсалар ва у билан бирга шунча нарса ҳақсизлик қилувчи-золимларники бўлганида эди, қиёмат кунининг ёмон азобидан қутилиш учун уни аниқ бериб юборган бўларди. Уларга Аллоҳ тарафидан ўзлари ўйламаган нарса намоён бўлади.
39:48
وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُون {48}
Уларга қилмишларининг ёмонликлари аён бўлади, масхара қилган нарсалари уларни қуршаб олади.
39:49
فَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ {49}
Инсонга бир зарар тегса Бизга дуо қилади. Биз тарафдан унга бир неъмат тақдим этганмизда эса: “У мендаги илм сабабли берилди”, дейди. Аслида у неъмат имтиҳондир. Лекин, инсонларнинг кўпи билмайди.
39:50
قَدْ قَالَهَا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَمَا أَغْنَى عَنْهُم مَّا كَانُوا يَكْسِبُونَ {50}
У гапни улардан олдингилар ҳам айтган[33]. Бироқ, касб қилиб эришган нарсалари уларга асқотмаган.
39:51
فَأَصَابَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَالَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هَؤُلَاء سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَمَا هُم بِمُعْجِزِينَ {51}
Шунда, уларга ўз қилмишларининг ёмонликлари етган. Булар орасидан ҳақсизлик қилувчиларга ҳам ўз қилмишларининг ёмонликлари етади, улар асло (Аллоҳни) енголмайди.
39:52
أَوَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء وَيَقْدِرُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ {52}
Билмадингмики, Аллоҳ Ўзи раво кўрган бандаларига ризқни ёйиб қўяди, раво кўрган бандаларига ўлчаб (тор қилиб) беради[34].
39:53
قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ {53}
Шундай деганимни айт: “Эй ўзига қарши жабр қилган бандаларим, Аллоҳнинг раҳматидан (жаннатидан) умид узманглар[35]. Албатта, Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.
39:54
وَأَنِيبُوا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ {54}
Сизларга азоб келишидан олдин яратган Эгангизга қайтинглар ва унга таслим бўлинглар. (Азобдан) кейин сизларга ёрдам берилмайди.
39:55
وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَكُمُ العَذَابُ بَغْتَةً وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ {55}
Ўша азоб сизларга ўзингиз сезмаган ҳолда тўсатдан келиб қолишидан олдин, яратган Эгангиздан сизларга нозил бўлган гўзал нарсага (Қуръонга) эргашиб амал қилинглар.
39:56
أَن تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَى علَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ وَإِن كُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ {56}
“Аллоҳга нисбатан қилган хатоларим учун надоматлар бўлсин менга! Мен ростдан ҳам масхара қилувчилардан эдим”, деб қолиши(дан олдин Қуръонга амал қилиб қолинглар).
39:57
أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدَانِي لَكُنتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ {57}
Ёки: “Аллоҳ мени тўғри йўлга солганида эди, мен ҳам масъулиятли (мўмин)лардан бўлардим”, деб қолиши(дан олдин Қуръонга амал қилиб қолинглар).
39:58
أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ {58}
Ёки, азобни кўрганида: “Қанийди менда яна бир имкон бўлганида, чиройли амал қилувчилардан бўлардим”, деб қолиши(дан олдин Қуръонга амал қилиб қолинглар).
39:59
بَلَى قَدْ جَاءتْكَ آيَاتِي فَكَذَّبْتَ بِهَا وَاسْتَكْبَرْتَ وَكُنتَ مِنَ الْكَافِرِينَ {59}
(Бу аҳволга тушиб қолганларга): Йўқ! Сенга оятларим етиб келганди, сен уларни
ёлғонга чиқардинг, ўзингни катта тутдинг ва кофирлардан бўлдинг” (дейди
Аллоҳ).
39:60
وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُواْ عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْمُتَكَبِّرِينَ {60}
Аллоҳ ҳақида ёлғон гапирганларни қиёмат куни юзлари қоп-қора эканини кўрасан. Катта кетувчиларга жаҳаннамда жой йўқ эканми?!
39:61
وَيُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوا بِمَفَازَتِهِمْ لَا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ {61}
Жавобгарликни ҳис қилиб яшаган (мўмин)ларни Аллоҳ ўз ютуқлари сабабли қутқариб қолади. Уларга ёмонлик тегмайди, улар ғамгин бўлмайди.
39:62
اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ {62}
Аллоҳ ҳамма нарсанинг яратувчисидир. У ҳамма нарсага вакилдир (суянч асосидир).
39:63
لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ {63}
Осмонлар ва ернинг калитлари Унга тегишли. Аллоҳнинг оятларини тан олмаганлар, ана шулар хонавайрон бўлувчилардир.
39:64
قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَاهِلُونَ {64}
Айт: “Мени Аллоҳдан бошқасига ибодат қилишга буюряпсизларми эй жоҳиллар?![36]”
39:65
وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ {65}
(Эй Муҳаммад!) сенга ҳам сендан олдингиларга ҳам шундай ваҳий қилинди: “Агар (Аллоҳга) шерик қўшсанг, амалинг беҳуда бўлиб кетиб, аниқ, хонавайрон бўлувчилардан бўласан.”
39:66
بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُن مِّنْ الشَّاكِرِينَ {66}
Йўқ! Фақат Аллоҳга ибодат қил ва шукр қилувчилардан бўл.
39:67
وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ {67}
(Кофирлар) Аллоҳни Ўзи муносиб равишда улуғламадилар. Қиёмат куни ер юзи бутунлай Унинг ихтиёридадир[37], осмонлар Унинг қудрати ила йиғилган бўлади[38]. Аллоҳ (мушрикларнинг) бўҳтонларидан покдир!
39:68
وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ {68}
Сурга уфланади. Шунда, осмонлар ва ердаги барча жонлиқлар ҳушидан кетиб ўлади, Аллоҳ раво кўргани қолади. Кейин яна бир марта уфланади, шунда улар тик туриб кутиб турадилар.
39:69
وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاء وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ {69}
Ер юзи яратган Эгаси пайдо қилган ёруғлик ила ойдинлашади, китоб[39] ўртага қўйилади, пайғамбарлар ва шаҳидлар келтирилади, уларга ҳақсизлик қилинмаган ҳолда, ораларида ҳақиқат ила ҳукм қилинади.
39:70
وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ {70}
Ҳар кимга қилмишининг ҳақи тўлиқ қилиб берилади. Улар қилаётган ишларни У жуда яхши билади.
39:71
وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا قَالُوا بَلَى وَلَكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِرِينَ {71}
Кофирлик қилганлар жаҳаннамга тўп-тўп қилиб жўнатилади. Унга етиб боришганида, эшиклари очилади ва унинг қўриқчилари уларга: “Орангиздан сизларга яратган Эгангизнинг оятларини ўқиб берадиган ва бу кунингизга дуч келишингиздан огоҳлантирадиган элчилар келмаганмиди?” дейди. Улар: “Ҳа, келган-у, лекин (келгани билан), кофирлик қилувчиларга азоб берилиши ҳақидаги сўз[40] ҳақ бўлган экан” дейдилар.
39:72
قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ {72}
Уларга: “Ундан ўлимсиз ҳолда-мангу қоладиган бўлиб, жаҳаннам эшикларидан киринглар”, дейилади. (Аллоҳнинг амридан) ўзини катта тутувчиларнинг қолар жойи қандай ҳам ёмон!
39:73
وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ {73}
Роббига нисбатан жавобгарликни ҳис қилиб яшаганлар тўп-тўп қилиб жаннатга жўнатилади. Унга етиб боришганида, эшиклари очилади ва унинг қўриқчилари уларга: “Сизлар эсон-омонликдасиз! Хуш келибсиз! Энди, жаннатга ўлимсиз-мангу қоладиган бўлиб киринглар” дейди.
39:74
وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاء فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ {74}
Улар шундай дейди: “Аллоҳга олқишу мақтовлар бўлсин! У бизга берган ваъдасини тутди, бизга бу ерни берди. Энди жаннатда ўзимиз хоҳлаган жойга жойлашамиз. (Дунёда Аллоҳнинг динига) амал қилувчиларнинг мукофоти қандай ҳам яхши!”[41]
39:75
وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ {75}
(Ўша куни) фаришталар бошқарув маркази (арш)ни ўраб олиб, яратган Эгасини олқишлаб улуғлаётганини кўрасан. Улар орасида тўғри ҳукм қилинади ва шундай дейилади: “Борлиқларни яратган Эгаси – Аллоҳга олқиш-у мақтовлар бўлсин!”
[1] Зумар сураси, Маккада тушган, 75 оят. Тушиш тартиби 59, ёзилиш тартиби 39.
[2] Бу ва 5-оятдаги “ҳақ” калимаси “ботил” калимасининг зидди бўлиб, “тўғри мақсадда” деган маъноларни ҳам билдиради.
[3]Аллоҳдан бошқасига дуо қиладиганлар, ибодат қиладиганлар, қиёматда бизни қутқариб қолади деб иддао қиладилар. Аслида, улар ўзларига ҳам бошқаларга ҳам ёрдами тегмайдиган кимсаларга илтижо қилаётган бўлади. Ўхшаш оят: Юнус 10/18.
[4]Йўлга солмайди деганда, бу дунёда тўғри йўлга муваффақ қилмайди, ёки охиратда жаннат йўлига бошламайди, деган маънолар тушунилади.
[5]Ясин 36/38-40.
[6]Яъни, агар бандалари яратган Эгаси бўлмиш Аллоҳнинг амрига қарши чиқсалар, уларга керакли жазони беришга қодирдир, унга бу жазони беришда ҳеч ким қаршилик қилолмайди. Шу билан бир қаторда Аллоҳ жуда кечиримидир – имкони борида тавба қилганларни гуноҳ ва жазосидан ўтиб кечириб юборишга ҳам қодирдир. Унинг афви ва мағфирати чексиздир.
[7]Одам ва Ҳавво яратилган нафс уруғлантирилган тухумдир. Фасиҳ Арабчада “завж” калимасини муаннаси йўқ. Аёл эркак кишининг жуфти, эркак ҳам аёлнинг жуфтидир. Одам ҳам Ҳавво ҳам битта нарсадан, яъни уруғлантирилган тухумдан яратилган. Инсон 76/2 оятда “Биз ростдан ҳам инсонни уруғлантирилган кўп аралашмали тухумдан яратдик.” деб келтирилган. Бу оятда эса, “Эй инсонлар! Сизларни битта нафсдан яратган Раббингиздан тақво қилинглар!” деб буюрилганига кўра, агар иккала оятни биргаликда ўқийдиган бўлсак, “Эй инсонлар! Ҳаммангизни (сизларни ҳам жуфтларингизни ҳам) кўп аралашмали уруғлантирилган тухумдан яратган Раббингизга нисбатан гуноҳ қилишдан тийилиб-сақланинглар!” деган маъно чиқади. Мана шу сабабли, инсонни яратилишига боғлиқ қилиб келтирилган оятлардаги нафс калимасига кўпроқ “уруғлантирилган тухум” деб таржима қилдик. Яратилишга боғлиқ бўлмаган ҳолатларда эса, нафс калимасига жумладаги маъно оқишига қараб баъзан бадан, баъзан руҳ ва баъзан бадан билан руҳни бирлашган ҳолати деб таржима қилдик.
[8]Анъом 6/143-144.
[9]Инсонларнинг Аллоҳнинг динига кириши, Унинг буйруқларини бажариши, тақиқларидан сақланиши Аллоҳга ҳеч қандай фойда ёки зарар келтирмайди. Инсоннинг қилган ҳар бир ўз фойдаси ёки зарарига бўлади. Аллоҳ бандаларининг қилган ишларига эҳтиёжи йўқ (Юнус 10/108).
[10]Аллоҳ тарафидан буюрилган дин фақат Исломдир (Оли Имрон 3/19). Аллоҳ Исломдан бошқа динни қабул қилмайди (Оли Имрон 3/85).
[11]Баъзи кофир кимсалар мўминларни йўлдан оздириш учун, бизга эргашсанг гуноҳинг учун биз жавоб берамиз дейдилар (Анкабут 69/12). Бу оятда эса, қиёматда ҳеч ким бошқа биров учун жавоб бера олмаслигини билдириб қўймоқда. Қиёматда ҳар ким ўзини қутқариб қолиш билан овора бўлади, ҳар кимга ўз қилмишинг мукофоти ёки жазоси тўлиқ қилиб берилади, ҳеч кимга ҳақсизлик қилинмайди (Наҳл 16/111).
[12]Аллоҳ таоло динга киришни мажбурий қилмаган. Ҳар бир инсонда жаннатга тушиш имкони ва ихтиёри бўлгани каби, жаҳаннамга тушиш имкони ва ихтиёри бор. Бу оятда келтирилгани каби, Кафирун сурасида ҳам, Каҳф сурасининг 29-оятида ҳам диний эркинлик берилгани айтилган. Бу эса, ҳеч ким дини сабабли жазоланмаслиги, фақатгина қилинган жиноятга яраша жазо берилишини кўрсатади.
[13]Нисо 4/97-98.
[14]Бузуқлик, зулм, ёлғон ва фасод аралашмаган ягона тўғри дин Аллоҳнинг дини – Исломдир (Зумар 39/3).
[15]Жамиятда мусулмонлар бошқа дин вакилларига нисбатан яхшилик қилишда илғор ва доим олдинда бўлишга буюрилган (Оли Имрон 3/133). Ислом ва мусулмонлар мана шу шаклда бошқа дин вакилларига ёки динсиз инсонларга ҳаётда гўзал ўрнак ва намуна бўладилар Улар инсонларни яхшиликка чақириб, ёмонликлардан қайтарадилар (Оли Имрон 3/110). Ҳатто, мусулмонлар ўзаро ҳам яхшиликларда илдамлик кўрсатиши айтилган (Моида 5/48).
[16] Таҳрим 66/6-оятда мўминлар нафақат ўзларини, балки оила-аъзоларини ҳам жаҳаннамдан сақлаб қолишга ҳаракат қилиши кераклиги баён қилинган. Мушриклар ўзларини жаҳаннамга ўтин қилиш билан бир қаторда, оила-аъзоларини ҳам жаҳаннамда ўзларига шерик қилишга чақирадилар (Бақара 2/221).
[17] Қуръон оятларига кўра қуйидаги сифатлардан бирига эга бўлиб, ҳаддан ошганларга тоғут дейилади:
- Куфр йўлини Ислом ва мусулмонларнинг йўлидан кўра тўғри дейдиганлар.
- Инсонларни қаттиқ залолатга етаклаётган шайтон сифат инсонлар. (Бақара 2/257, Нисо 4/51, 60)
- Инсонларни йўлдан адаштиришга бел боғлаган инсонларни ҳам, шайтонни ҳам тоғут дейилади.
[18] Мўминун 23:68, Қасос 28:51, Ҳаққо 69:40, Таквир 81:19 ҳамда Ториқ 86:13-оятларга кўра, оятдаги “ал-қовл” Аллоҳдан келган Илоҳий сўз деб таржима қилинди. Оятдагфи “аҳсанаҳ” иборасини эса, Аъроф 7:145-оятга асосан “чиройли шаклда” деб таржима қилдик. Қуръонга чиройли шаклда амал қилиш учун, Оли Имрон 3:7 оятни яхшилаб тушуниб олиш керак. Акс ҳолда, Қуръонга тўлалигича эмас, балки ўз нафсига тўғри келадиган муташобеҳ оятларгагина амал қиладиган бўлиб қолади.
[19]Оятнинг давоми ҳам, Нисо сурасининг 174-ояти ва Аъроф сурасининг 157 ҳам бу оятдаги нур Қуръон эканини кўрсатади.
[20]Муташобеҳ – ўзаро ўхшаш маъноли оятлар дегани. Масоний – китобдаги мавзуни икки тарафлама очиқлаб берадиган, ҳар масалани фойда ва зарарини ҳам айтиб ўтадиган, энг камида бир мавзу икки марта такрорланадиган дегани.
[22]Қуръони Каримда фарқли сохаларга оид мисоллар келтирилган. Ўша мисол ва ўрнакларни тафаккур ва тадаббур қилган ҳар ким ўзига керакли ибрат олиши мумкин, лекин улардан ўша соха вакиллари ва ўша фан мутахассислари тўлиқ маълумот оладилар, улар тўлиқ тушиниб етадилар. Масалан: урғочи ўргимчак мисоли (Анкабут 41/-43), чивин ҳақида (Ҳаж 22/73), осмонлар, ер ва улар орасидаги яратилган нарсалар, кун билан тунни алмашиб туриши (Бақара 2/164).
[23]Каҳф 18/1.
[24]Бу оятда тавҳид асосида фақат Аллоҳга қуллик қилувчи холис мусулмон одам билан, турли ихтилофли йўлларга, фарқли мазҳабларга, сохта тариқатларга эргашиб кетиб, Аллоҳнинг соф динига эмас, инсонлар тўқиб чиқарган ихтилофли динларга амалқ илиб эргашадиган одамнинг мисоли келтирилган.
[25]Оли Имрон 3/185, Анбиё 21/34-35, Анкабут 29/57.
[26]Ушбу оят нозил бўлганида Зубайр ибн Авом: “Эй Аллоҳнинг элчиси! Дунёда орамизда бўлиб ўтганлардан кейин ҳам (қиёматда) бизга хусумат яна такрорланадими?”, деди. Расулуллоҳ алайҳиссалом: “Ҳа, унда иш қаттиқ бўлади”, деб жавоб берди (Термизий ривояти). Абдуллоҳ ибн Умар: “Бу оят нозил бўлди, бироқ нима ҳақида эканини билмас эдик. “Ким билан хусуматлашамиз? Биз билан аҳли китоб орасида хусумат бўлмаса, у ҳолда кимлар билан хусуматлашамиз?”, деганмиз. Токи фитна келгач, Абдуллоҳ ибн Умар: “Раббимиз ваъда қилган нарса шу экан, шу ҳақида хусуматлашамиз”, деди (Ибн Касир, Ибн Адий Ҳатимдан). Баъзи саҳобалардан ривоят қилинишича, ушбу оят нозил бўлганида улар: Ахир биз биродар бўлсак, қандай қилиб (қиёматда) хусуматлашамиз?”, дейишган. Вақтики Усмон р.а. зулм ва адоват ила ўлдирилганида, ўша оят улар учун нозил бўлганини ва у ҳақида хусумат қилишларини билиб олишган (Мотрудий, Таъвилот). Яна бир ривоятда, “Токи, ҳар бир ҳақдорга ўзининг ҳаққи олиб берилади”, ибораси билан келтирилган.
[27]Агар катта гуноҳлардан банда ўзини тийиб юрса, Аллоҳ таоло унинг қолган гуноҳларини ўчириб юборади (Нисо 4/31). Банда модомики чиройли амаллар қилиб юрар экан, унинг кичик гуноҳлари кечирилиб туради (Ҳуд 11/114).
[28]Аллоҳ таоло ҳар кимнинг қилмишин кўриб билиб туради. Ҳеч бир жиноятчи жиноятини Ундан яшира олмайди. Агар тавба қилмаса, золимлар, кофирлар, жиноятчилар, шайтон ва шайтонлашиб кетган инсонларнинг барчаси ўзларига муносиб бўлган жазони албатта оладилар. Аллоҳ ҳар кимга керакли ва муносиб бўлган жазони беришга қодирдир. Ундан ҳеч ким қочиб қутулолмайди. Кимларгадир жазони шу дунёда беришни бошлайди, кимларнидир охиратда жазолайди.
[29]Бу ва бу каби оятлар жамиятда дин эркинлиги борлигини, ҳар ким ўзи хоҳлаган динига эътиқод қилиши мумкинлиги,жамиятда ўрнатилган қонун-қоидаларни бузмагунча, бировга зулм қилмагунча, ноҳақлик қилмагунча бировни фақатгина дини сабабли жазога тортиш мумкин эмаслигини билдиради. Ўхшаш оятлар: Кафирун 109/1-6, Бақара 2/256, Юнус 10/108. Келгусидаги оят ҳам шунга ишорат қилади.
[30]Шафоат ҳақидаги барча оятлар мана шу оят мезонига кўра тушунилиши керак. Шафоат ҳақидаги асл оят мана шудир. Аллоҳдан бошқасидан шафоат кутиш бир нави мушриклик ҳисобланади.
[31]Исро 17/46.
[32]Аллоҳ таоло ўтмишда ҳам пайғамбарлар орқали юборган илоҳий китоблари билан Ўз ҳукмини келтириб қўйган (Бақара 2/213, Моида 5/44). Ҳозир ҳам мусулмонлар қўлида илоҳий ҳукмларни ўртага қўядиган, ихтилофларга барҳам берадиган китоб – Қуръон бор (Нисо 4/105, Зумар 39/3, Мумтаҳина 60/10). Аллоҳ таоло қиёматда ҳам инсонлар орасида Ўзи ҳукм қилади (Нисо 4/141).
[33]Бунга ўтмишдаги Қорун қиссаси бир мисолдир (Қасос 28/76-82).
[34]Қасос 28/82.
[35]Ушбу оят ҳамда Фурқон сурасининг 68-71 оятлари, банда тавба қилиб Исломга киришидан олдин ҳар қандай гуноҳга қўл урган бўлишидан қатъий назар, агар тавбаси ва Исломга киргани самимий бўлса, унинг тавбаси қабул бўлиши ва уни ҳам Аллоҳ Ўз жаннатига мушарраф қилиши мумкин экани билдирилган. Инсон ҳеч қачон Аллоҳнинг раҳматидан умид узмаслиги керак.
[36] Мусо алайҳиссаломнинг қавми ундан ўзлари учун турли илоҳлар ташкиллаштириб бер деганларида, Мусо алайҳиссалом ҳам уларни жоҳиллар деб атаган эди (Аъроф 7/138).
[37]Аллоҳ таоло Ўз сўзларини араб тилида нозил қилди. Демак, Аллоҳ Ўз қудрати ва ҳокимиятини танитиш учун инсонлар тушунадиган араб тилида – инсон тилида туширди ва мисолларни инсонлар тушунадиган ҳолда баён қилди. Аллоҳга нисбатан ишлатилган қўл, ҳовуч, кўз каби сифатлар инсонлар тушуниши учун ишлатилган мажозий баёнлардир. Бу араб тили адабиётига хос бўлган илтифот, мажоз ва киноя санъати дейилади. Аллоҳ таоло бир ишни қилиши учун албатта уни ўз қўлида ушлаши ёки ёнига келиши шарт эмас, у “Бўл” деб буюрса бас, дарҳол содир бўла бошлайди (Наҳл 16/40, Ясин 36/82). Бу оятдаги каби мажозий сўзлар баъзан ўзбек тилида ҳам ишлатилади. Масалан, “Сени жонинг мени қўлимда” ибораси ишлатилади. Бу дегани, сени ўлдириш ёки ўлдирмаслик менинг ихтиёримда деган маънони билдиради. Бу билан у ўзининг қудрати ва иродаси қарши тарафдаги кишидан кўра кучли эканини билдиради.
[38]Анъом 6/91, Ҳаж 22/74.
[39]Қиёматда ҳар ким ўз амалларини кўради (Каҳф 18/49). Ҳисоб-китобга ҳар ким ўз амал дафтари ила келтирилади (Исро 17/71). Маҳшарда ҳар ким ўз китоби ўқийди, унга ўша китоби ҳисоб-китоб қилишга кифоя қилади (Исро 17/14).
[40]Аллоҳ таоло жаҳаннамни кофирлик қилган инсон ва жинлар билан тўлдираман, деб сўз берган (Аъроф 7/18, Сод 38/85). Бу оятдан маълум бўладики, бир қавмга пайғамбар ва элчи келишининг ўзи ўша қавмни ҳалокатдан сақлаб қолишга кифоя қилмас экан. Аксинча, ўша пайғамбар келтирган нарсага ишониб амал қилиш, унга эргашиш билангина инсон ўзини жаҳаннамдан қутқариб қолиши керак экан. Агар имон ва Исломда бўлмаган бир кишини жаҳаннамдан қутқариб қолишни имкони бўлганида, юқоридаги оятда келтирилган жаҳаннам аҳлини ўз пайғамбарлари қутқариб қолган бўларди.
[41]Аъроф 7/43.
