24. Нур сураси

24. НУР сураси^[1]

بسم الله الرحمن الرحيم

Марҳамати чексиз ва яхшилик қилувчи – Аллоҳ номи билан.

24:1

سُورَةٌ أَنزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَأَنزَلْنَا فِيهَا آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لَّعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ {1}

Бу сурани Биз нозил қилдик^[2] ва (ижро этилишини) фарз қилдик. Насиҳат оласизлар деб^[3] унда аниқ-равшан^[4] оятлар туширдик.

24:2

الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا مِئَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُم بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ {2}

Зинокор аёл ва зинокор эркакнинг ҳар бирига юз қамчидан^[5] уринглар^[6]. Агар Аллоҳга ва охират кунига ишонсангиз, Аллоҳнинг динини ижро этишда, у иккаласига ичингиз оғримасин ва мўминлардан бир жамоа уларни жазоланишига гувоҳ бўлсин.

22:3

الزَّانِي لَا يَنكِحُ إلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لَا يَنكِحُهَا إِلَّا زَانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَحُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ {3}

Зинокор эркак зинокор аёлга ёки мушрика аёлга уйланади. Зинокор  аёлни ҳам фақат зинокор эркак ёки мушрик эркак никоҳига олади. Булар мўминларга ҳаром қилинди^[7].

24:4

وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاء فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ {4}

Номусли аёлларни зинода айблаб, кейин (гапига) тўртта гувоҳ^[8] келтирмаган кишиларга саксон қамчи уринглар ва уларнинг гувоҳлигини ҳеч қачон қабул қилманглар. Улар йўлдан чиққан-фосиқдир.

24:5

إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {5}

Қилган ишидан кейин тавба қилган ва (айбини) тузатганлар бундан мустасно. Чунки, Аллоҳ жуда кечиримли^[9] ва меҳрибондир.

24:6

وَالَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ يَكُن لَّهُمْ شُهَدَاء إِلَّا أَنفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ {6}

Аёлларини зинода айблайдиган, бироқ ўзидан бошқа гувоҳлари бўлмаган эрларнинг ҳар бири – гувоҳ сифатида ўзини рост гапираётганига – Аллоҳни тўрт марта гувоҳ қилиши керак.

24:7

وَالْخَامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِن كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ{7}

Бешинчи марта гувоҳлиги, агар ёлғон гапираётган бўлса, ўзига Аллоҳнинг лаънатини тилаши (бўлади).

24:8

وَيَدْرَأُ عَنْهَا الْعَذَابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهَادَاتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الْكَاذِبِينَ {8}

“Эрини аниқ ёлғон гапиряпти деб Аллоҳни тўрт марта гувоҳ қилиб келтириши, у аёлдан ўша (юз қамчи) жазони^[10] даф этади.

24:9

وَالْخَامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَيْهَا إِن كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ {9}

Бешинчи марта гувоҳлиги, “Агар эри рост гапирган бўлса, ўзига Аллоҳнинг ғазабини тилаши  (бўлсин).

24:10

وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكِيمٌ {10}

Агар сизларга нисбатан Аллоҳнинг олийжаноблиги ва яхшилиги бўлмаса эди, Аллоҳ тавбаларни қабул қилувчи ва тўғри қарор берувчи бўлмаса эди…

24:11

إِنَّ الَّذِينَ جَاؤُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِّنكُمْ لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَّكُم بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُم مَّا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَالَّذِي تَوَلَّى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِيمٌ {11}

Ўша бўҳтонни олиб келганлар орангиздан бир жамоадир^[11]. Уни ўзингизга ёмонлик деб ўйламанг, аслида, у сизлар учун яхшиликдир. Бўҳтончиларнинг ҳар бирини орттирган гуноҳи ўзига. Гуноҳнинг каттасига бошчилик қилган кишига эса улкан азоб бор.

24:12

لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَيْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْكٌ مُّبِينٌ {12}

Бўҳтонни эшитганингизда, (сиз) мўмин эркак ва мўмина аёллар, ўзингиздан бўлганларга нисбатан яхши гумон қилиб: «Бу аниқ бўҳтон», десангиз бўлмасмиди?!

24:13

لَوْلَا جَاؤُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاء فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاء فَأُوْلَئِكَ عِندَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ {13}

Бўҳтончилар унга тўртта гувоҳ келтириши керак эмасмиди?! Агар гувоҳлар келтира олмасалар, демак, улар Аллоҳга кўра ёлғончилардир.

24:14

وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِي مَا أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذَابٌ عَظِيمٌ {14}

Агар Аллоҳнинг сизга нисбатан олийжаноблиги ва яхшилиги бўлмаса эди, ичига тушиб қолганингиз бу иш туфайли сизларни дунёда ҳам охиратда ҳам улкан азоб тутар эди^[12].

24:15

إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُم مَّا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَهُوَ عِندَ اللَّهِ عَظِيمٌ {15}

Ўшанда бўҳтонни тилдан-тилга кўчириб, у ҳақида маълумотингиз бўлмаган нарсани гапириб юрдингиз ва уни енгил/арзимас санадингиз. Зеро, у Аллоҳга кўра катта (иш)дир.

24:16

وَلَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُم مَّا يَكُونُ لَنَا أَن نَّتَكَلَّمَ بِهَذَا سُبْحَانَكَ هَذَا بُهْتَانٌ عَظِيمٌ {16}

Сизларни бўҳтонни эшитган заҳотингиз: «Буни гапириб юришга ҳақимиз йўқ. Эй пок Аллоҳ! Бу катта бўҳтон-ку!», десангиз бўлмасмиди?!

24:17

يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَن تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَدًا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ {17}

Агар мўмин бўлсангиз, Аллоҳ сизларга бундай нарсаларни асло такрорламасликни насиҳат қилади!

24:18

وَيُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ {18}

Аллоҳ сизларга оятларни баён қилиб беряпти. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

24:19

إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ {19}

Мўминлар орасида жирканч/фаҳш ишлар ёйилишидан севинадиганларга дунё ва охиратда аламли азоб бор. Аллоҳ билади, сизлар билмаяпсиз.

24:20

وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّه رَؤُوفٌ رَحِيمٌ {20}

Агар сизларга нисбатан Аллоҳнинг олийжаноблиги ва яхшилиги бўлмасайди,  Аллоҳ шафқатли ва меҳрибон бўлмасайди…

24:21

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ وَمَن يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَا مِنكُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَن يَشَاء وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ {21}

Эй Мўминлар! Шайтоннинг изига эргашманглар. Кимки шайтоннинг изига эргашса, билсинки, у (ўзига эргашганларни) жирканч/фаҳш ишларга ва ёвузликка буюради. Агар сизларга нисбатан Аллоҳнинг олийжаноблиги ва яхшилиги бўлмаса эди, сизлардан ҳеч ким ҳеч қачон (туҳматдан) пок бўлмаган бўларди. Лекин, Аллоҳ Ўзи муносиб билган қулини поклайди. Аллоҳ (ҳамма нарсани) ешитади, билади.

24:22

وَلَا يَأْتَلِ أُوْلُوا الْفَضْلِ مِنكُمْ وَالسَّعَةِ أَن يُؤْتُوا أُوْلِي الْقُرْبَى وَالْمَسَاكِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {22}

Орангиздаги олийжаноб ва бой кишилар қариндошларига, бечора-мискинларга ва Аллоҳ йўлидаги (ўз юртидан кўчиб кетган) муҳожирларга ёрдам беришга бепарволик қилмасин, афв этсинлар (жазоламасинлар), янги саҳифа очсинлар. Аллоҳ сизларни кечириб юборишини хоҳламайсизларми?! Аллоҳ кечиримли ва меҳрибондир.

24:23

إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ{23}

(Фаҳш ишлар) хаёлида ҳам бўлмаган^[13], номусли мўмина аёлларни зинода айблайдиганлар, дунёда ҳам охиратда ҳам лаънатланади^[14]. Уларга улкан азоб бор.

24:24

يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ {24}

Кун келиб, қилмишларидан ўзларининг тиллари, қўл ва оёқлари гувоҳлик беради^[15].

24:25

يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ {25}

Ўша куни Аллоҳ уларга ўзлари ҳақли бўлган жазони тўлиқ қилиб беради ва улар Аллоҳни ҳақ эканини ва ҳамма нарсани очиқча ўртага қўювчи эканини билиб олишади.

24:26

الْخَبِيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَالْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُوْلَئِكَ مُبَرَّؤُونَ مِمَّا يَقُولُونَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ {26}

Разилликлар разил кишиларга хос, разил кишилар разилликларга муносибдир^[16]. Яхшиликлар яхши кишиларга хос, яхши кишилар яхшиликларга муносибдир. Бу яхши кишилар^[17] улар айтаётган бўҳтонлардан покдир, уларга (Аллоҳдан) кечирим ва мўл-кўл ризқ бор.

24:27

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ {27}

Эй Мўминлар! Ўзингизни уйингиз бўлмаган бегона уйларга токи ўзингизни таништирмай/рухсат олмай ва хонадон эгаларига салом бермай туриб кирманглар^[18]. Сиз учун мана шу яхши. Насиҳат олгайсизлар!^[19]

24:28

فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فِيهَا أَحَدًا فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَإِن قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ {28}

Агар уйда (рухсат берадиган) бировни топа олмасангиз, токи сизга рухсат берилмагунча унга кирманглар. Агар сизларга «Қайтинглар», дейилса, ортга қайтинг. Бу сизлар учун энг пок (йўл)дир. Аллоҳ қилмишигизни билиб туради.

24:29

لَّيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيهَا مَتَاعٌ لَّكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَكْتُمُونَ {29}

(Хусусий) маскан тутилмаган, ичида сизларга фойдаланишга рухсат берилган биноларга^[20] (рухсатсиз) киришингизда сизга гуноҳ йўқ. Ошкор қилаётган нарсангизни ҳам, яшираётган нарсангизни ҳам Аллоҳ билади.

24:30

قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ {30}

Мўмин эркакларга айт; тикилиб қарашдан кўзини тийсинлар, уят жойларини (номаҳрамлардан) эҳтиёт қилсинлар^[21]. Улар учун энг пок (йўл) мана шу. Аллоҳ (инсонларнинг) қилаётган «ҳунарларидан» хабардордир^[22].

24:31

وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُوْلِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ {31}

Мўмина аёлларга ҳам айт; тикилиб қарашдан кўзларини тийсинлар ва уят жойларини (номаҳрамлардан) эҳтиёт қилсинлар. Вужудларини – зийнатларини очмасинлар, очиқ қоладиган аъзолари бундан мустасно^[23]. Рўмолларини ёқаларига ёпиштириб ўрасинлар^[24]. Эрлари, оталари, эрларининг оталари, ўғиллари, эрларининг (бошқа хотинидан) ўғиллари, ака-укалари, ака-укаларининг ўғиллари, опа-сингилларининг ўғиллари, аёллар, қўл остидаги асирлари, (оилага) боғлиқ қолиб  уйланиш эҳтиёжидан қолган эркаклар ва ҳали ҳануз аёлларнинг уятли жойларини фарқига бормаган гўдак болалардан бошқа ҳеч кимнинг ёнида гўзаллик ва кўркларини очмасинлар. Яширган вужудлари – зийнатлари маълум бўлиб билиниши учун оёқларини ерга фарқли босмасинлар. Эй мўминлар! Нажот топишингиз учун, барчангиз Аллоҳга тавба қилинг!

24:32

وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاء يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ {32}

Орангиздаги оиласизларни ва (оила қуришга) лаёқатли эркак ва аёл асирларингизни уйлантиринглар. Агар камбағал бўлсалар, Аллоҳ Ўз олийжаноблиги билан уларни беҳожат қилиб қўяди. Аллоҳнинг имконияти кенгдир^[25], билувчидир.

24:33

وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتَّى يُغْنِيَهُمْ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْرًا وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَاء إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِّتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَن يُكْرِههُّنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِن بَعْدِ إِكْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {33}

Никоҳланишга имкон топа олмаган (ҳур ёки асира) аёл-қизлар токи Аллоҳ Ўз фазли билан уларни муҳтожликдан чиқариб қўйгунга қадар иффатини сақласин^[26]. Қўл остингиздаги асирлар орасидан (оила қуриш ҳақида) сизлар билан келишув тузмоқчи бўлганлар билан –бу нарса улар ҳаққида яхши боўлишини^[27] билсангиз – келишув тузинг. Аллоҳни сизга берган мол-давлатидан уларга беринглар^[28]. Дунё ҳаётининг ўткинчи манфаатини кўзлаб, номусли қолишни хоҳлаган ёш жорияларингизни фоҳишаликка мажбурламанглар^[29]. Кимки уларни мажбурласа, билсинки, мажбур қилинганидан кейин Аллоҳ (уларни) кечиради, раҳм қилади^[30].

24:34

وَلَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ آيَاتٍ مُّبَيِّنَاتٍ وَمَثَلًا مِّنَ الَّذِينَ خَلَوْا مِن قَبْلِكُمْ وَمَوْعِظَةً لِّلْمُتَّقِينَ {34}

Шубҳасизки, сизларга аниқ-равшан оятлар, сизлардан аввал ўтганлардан ўрнак ҳамда масъулиятли (мўмин)лар учун насиҳат юбордик.

24:35

اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ زَيْتُونِةٍ لَّا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاء وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ {35}

Аллоҳ осмонлар ва ернинг нуридир – ойдинлатиб берувчидир^[31]. Унинг ойдинлатиб беришининг ўрнаги — ичида ёритқич бор лампага ўхшайди. Ёритқич шиша ичида. Шиша марваридли сайёрага ўхшайди. Ёқилғиси машриққа ҳам мағрибга ҳам мансуб бўлмаган^[32] баракатли зайтун дарахтидан (олинади). Унинг мойи гарчи унга олов тегмаса ҳам ёритиб юборгудек бўлади. Нур^[33] устига яна бир нур. Аллоҳ Ўзи муносиб билган қулини Ўз нурига (китобига)^[34] йўналтириб қўяди. Аллоҳ инсонларга мисоллар келтирмоқда. Аллоҳ ҳамма нарсани билади.

24:36

فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ {36}

Аллоҳ уларни қурилишига ва уларнинг ичида Ўзининг номи ёд этилишига буюрган^[35] уйларда…^[36] Унда мард кишилар пешин ва аср вақтларида Аллоҳни поклаб ёд этад.

24:37

رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ {37}

У мард кишиларни на тижорат ва на олди-сотди Аллоҳнинг доим ёдда тутишдан, намозни/диний вазифаларни бажаришдан, пок ва тўғри бўлишдан чалғита олмайди. Улар қалб-у кўзлари даҳшатдан изтиробга тушиб қоладиган кундан қўрқадилар^[37].

24:38

لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُم مِّن فَضْلِهِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَن يَشَاء بِغَيْرِ حِسَابٍ {38}

Улар қилган ишлари эвазига Аллоҳ энг чиройли шаклда мукофот бериши, ҳамда Ўз олийжаноблиги ила орттириб бериши учун (шундай қиладилар)^[38]. Аллоҳ Ўзи муносиб билган қулига беҳисоб ризқ беради.

24:39

وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاء حَتَّى إِذَا جَاءهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِندَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ {39}

Кофирлик қилганларнинг амаллари бепаён чўлдаги саробга ўхшайдики, ташна инсон токи у ерга бориб ҳеч нарса топа олмагунча уни сув деб ўйлайверади^[39]. У ерда фақат Аллоҳни топади. Шунда Аллоҳ унга ҳисоб-китобини тўлиқ қилиб беради. Аллоҳнинг ҳисоби тездир.

24:40

أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُّجِّيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرَاهَا وَمَن لَّمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِن نُّورٍ {40}

Ёки (кофирларнинг аҳволи) устма-уст тўлқин қоплаган ва тепасида устма-уст ҳолатдаги қора булутлар бор океандаги зулматларга ўхшайди; қўлини чиқарганида, сал қолса қўлини ҳам кўролмай қолади. Аллоҳ ойдинлик (ҳидоят) насиб қилмаган кишида ҳеч қандай ойдинлик (ҳидоят) бўлмайди^[40].

24:41

أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِيحَهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ {41}

Осмонлар-у ердаги жонзотлар ва саф тортиб турган қушлар Аллоҳни поклаб ёд этишини^[41] билмасмидинг?! Ҳар бири ўз вазифасини ва тасбеҳ/поклаб ёд этиш шаклини билади. Аллоҳ уларни нима қилаётганини билиб туради.

24:42

وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ {42}

Осмонлар-у ернинг ҳукмронлиги Аллоҳга тегишли. Қайтиб бориш Аллоҳгадир.

24:43

أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاء مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِ مَن يَشَاء وَيَصْرِفُهُ عَن مَّن يَشَاء يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ {43}

Билмасмидинг?! Булутларни Аллоҳ ҳаракатлантиради^[42], орасини бирлаштиради, кейин уни қалинлаштиради. Шунда, булут орасидан ёмғир чиқаётганини кўрасан. Яна, Аллоҳ осмондаги тоғдек булутлардан дўл ёғдириб, уни Ўзи муносиб билганларга етказади. Муносиб билган қулларидан уни буриб қўяди. Чақмоғининг ёруғлиги кўзларни кўр қилгудек бўлади.

24:44

يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِّأُوْلِي الْأَبْصَارِ {44}

Тун-у кунни Аллоҳ алмаштириб туради. Ақл-идрокли кишилар учун бунда аниқ ибрат бор^[43].

24:45

وَاللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِن مَّاء فَمِنْهُم مَّن يَمْشِي عَلَى بَطْنِهِ وَمِنْهُم مَّن يَمْشِي عَلَى رِجْلَيْنِ وَمِنْهُم مَّن يَمْشِي عَلَى أَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللَّهُ مَا يَشَاء إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ {45}

Аллоҳ (ер юзидаги) барча жонзотни сувдан яратди. Улардан баъзилари қорнида юради, баъзилари икки оёғида юради, яна баъзилари тўрт оёқда юради. Аллоҳ Ўзи муносиб билганидек яратади. Аллоҳ ҳамма нарсага ўлчов қўяди.

24:46

لَقَدْ أَنزَلْنَا آيَاتٍ مُّبَيِّنَاتٍ وَاللَّهُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ {46}

Шубҳасиз, аниқ-равшан^[44]  оятлар юбордик. Аллоҳ муносиб билганни тўғри йўлга йўллайди.

24:47

وَيَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِّنْهُم مِّن بَعْدِ ذَلِكَ وَمَا أُوْلَئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ {47}

Кимлардир: «Аллоҳ ва Расулига ишондик ва бўйсундик», дейди. Бироқ, ундан кейин улардан бир гуруҳи бош тортади. Улар мўмин эмас.

24:48

وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِّنْهُم مُّعْرِضُونَ {48}

Ораларида ҳукм қилсин деб, уларни Аллоҳ ва Расулига^[45] чақирилганида, улардан бир гуруҳи ўша заҳоти юз ўгиради.

24:49

وَإِن يَكُن لَّهُمُ الْحَقُّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ {49}

Агар ҳақ уларнинг фойдасига бўлса, тезда бош эгиб келадилар.

24:50

أَفِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ يَخَافُونَ أَن يَحِيفَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ أُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ {50}

Қалбалрида касаллик борми, ёки шубҳа қиладиларми, ёки Аллоҳ ва Расули уларга ноҳақлик қилишидан қўрқяптиларми?! Йўқ! Аслида, уларнинг ўзлари ҳақсизлик қилувчи-золимлардир^[46].

24:51

إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَن يَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ {51}

Ўрталарида ҳукм бериши учун Аллоҳ ва Расулига чақирилганида, мўминларни айтадиган гапи фақатгина: «Эшитдик ва бўйсундик» бўлиши керак. Шулар нажот топувчилардир.

24:52

وَمَن يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللَّهَ وَيَتَّقْهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ {52}

Кимки Аллоҳ ва Расулига бўйсунса Аллоҳдан қўрқса, Унга нисбатан жавобгарликни ҳис қилса, шулар муваффақиятга эришувчилардир.

24:53

وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَيَخْرُجُنَّ قُل لَّا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَّعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ {53}

Агар буйруқ берсанг (жангга) аниқ чиқишлари ҳақида бор кучи билан Аллоҳга қасам ичдилар. Айт: «Қасам ичмай қўяверинглар — чиройли чиройли итоат (қилинглар). Аллоҳ қилмишларингиздан хабардор»^[47].

24:54

قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُم مَّا حُمِّلْتُمْ وَإِن تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ {54}

«Аллоҳга бўйсунинглар ва Расулга бўйсунинглар», деб айт. Агар бош тортсалар,  унинг зиммасида фақат ўзига юклатилган (етказиб қўйиш) бор, сизларнинг зиммангизда эса, сизларга юклатилган (бўйсуниш) бор. Агар унга итоат қилсангиз, тўғри йўлда бўласизлар. Элчи зиммасида очиқ-ойдин етказиш бор, холос^[48].

24:55

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ{55}

Аллоҳ орангиздан имон келтирган ва хайрли ишларни оширганларга ваъда берди — ўзларидан аввалгиларни халифа – ҳоким қилганидек, уларни ҳам ер юзига ҳоким қилади, уларга Ўзи раво кўрган (Ислом) динига (тўлиқ амал қилишга) имкон беради, ҳамда қўрқувларидан кейин уларга эсон-омонлик беради. Улар Менинг буйруқларимни бажаради, Менга ҳеч нарсани шерик қилмайди. Бундан кейин ким кофирлик қилса, улар йўлдан чиққан-фосиқлардир^[49].

24:56

وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ {56}

Намозни/диний вазифаларни бажаринг, пок ва тўғри бўлинг ҳамда Элчига итоат қилинг-ки, сизларга раҳм қилинади.

24:57

لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَلَبِئْسَ الْمَصِيرُ {57}

Кофирлик қилганларни ер юзида (Аллоҳнинг ҳукмидан) қочиб-қутулиб қолади, деб ўйлама. Уларнинг борар жойи жаҳаннамдир. Қандай ҳам ёмон аҳволга келишдир у!

24:58

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِن قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ الظَّهِيرَةِ وَمِن بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاء ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَّكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُم بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ {58}

Эй мўминлар! Қўл остингиздги асирлар ҳамда хали ҳануз вояга етмаган ёшлар уч вақтда: тонгги намоздан олдин, (иссиқдан) кийимларингизни ечадиган тушлик вақтида ва кечки намоздан кейин (ёнингизга кириш учун) сизлардан рухсат сўрасин. Бу уч вақт сизлар учун ориятли^[50] вақтлардир. Булардан бошқа вақтларда сизларга ҳам уларга гуноҳ йўқ. Чунки, улар сизларга келиб-кетиб туради, бир-бирингизга (келиб-кетиб турасизлар). Аллоҳ оятларини сизларга мана шундай баён қилмоқда. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

24:59

وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ   {59}

Ёш болаларингиз вояга етгач, ўзидан аввалги вояга етганлар (киришга) рухсат сўрагани каби, улар ҳам рухсат сўрасин. Аллоҳ кўрсатмаларни мана шундай баён қилмоқда. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

24:60

وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاء اللَّاتِي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَن يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ وَأَن يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَّهُنَّ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ {60}

Турмуш қуришдан умиди узилиб, (қариб) ўтириб қолган аёллар аёллик кўркларини очмаган ҳолда кийимларини ечиб юришларида уларга гуноҳ йўқ. Иффатли юришлари ўзларига яхшироқдир^[51]. Аллоҳ эшитади, билади.

24:61

لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى أَنفُسِكُمْ أَن تَأْكُلُوا مِن بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبَائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوَانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمَامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوَالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُم مَّفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَأْكُلُوا جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُم بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون {61}

Ўз хонадонларингизда, оталарингизнинг уйларида, оналарингизнинг уйларида, ака-укаларингизнинг уйларида, опа-сингилларингизнинг уйларида, амакиларингизнинг уйларида, аммаларингизнинг уйларида, тоғаларингизнинг уйларида, холаларингизнинг уйларида, қўл остингиздаги асирлар қоладиган уйларда, калитлари сизда бўлган уйларда ёки дўстларингизга тегишли уйларда еб-ичишингизда кўрга ҳам ташвиш йўқ, чўлоққа ҳам ташвиш йўқ, беморларга ҳам ташвиш йўқ, ўзингизга ҳам ҳеч қандай ташвиш йўқ. Ҳаммангиз тўпланиб еб ичсангиз ҳам, алоҳида-алоҳида бўлиб еб-ичсангиз ҳам сизларга ҳеч қандай гуноҳ йўқ. Уйларга кирганингизда, бир-бирингизга^[52] Аллоҳ тарафидан яхши ва чиройли тилак тилаб салом беринглар. Уқиб-ўрганишингиз учун, Аллоҳ сизларга оятларни мана шундай баён қилмоқда.

24:62

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَن لِّمَن شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {62}

Мўминлар — Аллоҳ ва Расулига ишонганлардир. Улар умумий иш юзасидан Расулуллоҳнинг ёнида эканида ундан рухсат олмасдан кетиб қолмайди. (Эй Муҳаммад! Кетишдан олдин) сендан рухсат сўрайдиганлар — шулар Аллоҳ ва Расулига ишонадиганлардир. Улар ўзларининг шахсий ишлари учун рухсат сўраганида, улар орасидан ўзинг муносиб билганларга рухсат бер ва уларга Аллоҳдан мағфират/кечирим сўра. Аллоҳ кечиримли ва меҳрибондир.

24:63

لَا تَجْعَلُوا دُعَاء الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاء بَعْضِكُم بَعْضًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنكُمْ لِوَاذًا فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ {63}

Элчининг чақириғини^[53] орангиздаги бир-бирингизни чақириғи билан бир хил ўринга қўйманг. Орангиздан яшириниб секин-аста чиқиб кетадиганларни Аллоҳ жуда яхши билади. Унинг буйруғига зид иш қиладиганлар, ўзларига бирон бир фитна^[54] ёки аламли азоб келишидан эҳтиёт бўлсинлар.

24:64

أَلَا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ مَا أَنتُمْ عَلَيْهِ وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ إِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ {64}

Огоҳ  бўлинг! Осмонлар ва ердаги ҳамма нарса Аллоҳники. У сизларни қандай аҳволда эканингизни яхши билади. Кун келиб, (ҳамма) Унга қайтарилади. Шунда, У қилмишларингизни^[55] ўзингизга билдириб қўяди. Аллоҳ ҳамма нарсани билади.

---

^[1] Нур сураси, Мадинада тушган, 64 оятдан иборат. Тушиш тартиби 102, ёзилиш тартиби 24.

^[2]Оятлардаги «туширдик» иборасидан, Аллоҳга бирон бир тараф нисбат бериш келиб чиқмайди. Чунки, Қуръон оятлари тўғридан тўғри Аллоҳдан келмайди. Оятларни Жаброил фаришта Лавҳул-Маҳфуздан олиб келтиради, шунинг учун туширди деб келтирилган. Ундан ташқари, араб тилидаги «инзол» калимасидан ато этдик, бердик деган маънолар ҳам чиқади.

^[3]Араб тилидаги «тазаккаро» фелига баъзан эслатма олиш, эслаш, эслатмага риоя қилиш каби фарқли маънолар ишлатилади (Раъд 11/19, Фатир 35/37, Зорият 79/35, Фажр 89/23).

^[4]Баййинат – бир-бирини очиқлаб берадиган, равшан, тушунарли, деган маъноларда келади. Ибн Касир бу иборани тафсир китобида «тушуниб амал қилсинлар» шаклида очиқлаб келтирган (Духон 44/59).

^[5]Оятда келтирилган «жалда» ибораси суякларига таъсир қилмайдиган даражада инсонни терисига нима биландир уришга айтилади. Баъзилар, буни қамчи деб таржима қилган.

^[6]Қўлимиздаги Таврот ва Инжилда зинонинг жазоси тошбўрон қилиб ўлдириш шаклида келтирилган. Мадинада Мусулмонлар билан шартнома тузган яҳудий қабилалари ўз динига кўра яшашда давом этишгани сабабли, уларга бериладиган жазони ўзларининг китобларидан олдган. Шунинг учун, Мадина даврида зино қилган кишиларга тошбўрон жазоси берилгани ҳақида ҳам ривоятлар бор. Қуръонда эса, аввалги ҳукм зино қилган аёлларни уй қамоғи, зино қилган эркакни эса токи ўзини тузатгунга қадар ранжитадиган сўзлар билан озор бериш билан белгиланган (Нисо 4/15-16). Кейин, ушбу – Нур сурасининг 2-ояти билан зино қилган эркак ва аёлга юз мартадан қамчилаш ҳукми берилди. Буни Қуръон илмида насх дейилади. Насх учун Бақара 2/106 ояти ва изоҳига қаранг.

^[7]Зино қилган йигитга қиз бериш, ёки зинога қўл урган қизни келин қилиб олиш асло мумкин эмас. Лекин, қилган ишидан тавба қилиб қайтган ва ўзини тутган бўлса бу бошқа. Чунки, никоҳнинг битта шарти эркак ҳам аёл ҳам номусли бўлиши шарт. (Қаранг: Нисо 4/24-25, Нур 24/26)

^[8]Исломда фақат аёлларга қилинган туҳмат учун тўртта гувоҳ талаб қилинади. Бундан бошқа ўринларда тўртта гувоҳ шарти йўқ. Эркак кишини зино қилганини исботлаш учун эса, иккита гувоҳ ёки эксперт хулосаси ҳам кифоя қилади. (Қаранг: Юсуф 12/26) Аллоҳ таоло аёлларни қанчалик ҳимоя қилагнини ва қадрлаганини бу оятлардан билиб олса бўлади. Аллоҳ таоло аёлларни муҳофаза қилган (Нисо 4/34).

^[9]Аёлларга зинода туҳмат қилган эркакни гувоҳлиги қабул қилиниши учун, фақат тавбасинингн ўзи етарли бўлмайди, балки, келгуси ҳаётини тузатишлиги, қайтиб бошқа бировга зино ва фаҳшда айбламаслиги ҳам керак. Оят шунга далолат қилади. Аллоҳ, имкон борида тавба қилиб ўзини тузатганларни гуноҳини кечириб юборади. Инсон ҳар доим Аллоҳдан кечирим сўраб, қилган гуноҳларидан тавба қилиб юриши керак.

^[10] Бу оятда келтирилган азоб ушбу суранинг 2- оятдиаги 100 қамчи уриш жазосига ишорат қилади. Оилали бўла туриб зино қилган кишиларни тошбўрон қилиш ҳақидаги ривоятлар агар ростдан ҳам Расулуллоҳга оид бўлса, унда ўша ҳодисалар бу оятлар нозил бўлишидан олдин ижро этилгани, кейин, бу оят нозил бўлганидан кейин зинога бериладиган жазо 100 қамчига ўзгартирилгани ўртага чиқади.

^[11]Оятдаги «усба» калимаси 10 дан 40 гача бўлган бир тўдага ишорат қилади (Тафсири Насафий ва Саолибий).

^[12]Фархуддин Рози Муқотилдан бу иборада тақдим ва таъхир бор эканини келтирган.

^[13]Бу оятдаги «ғофилот» иборасидан фаҳш ишларни хаёлига ҳам келтирмайдиган, фаҳш сўз ва ҳаракатлардан бехабар, қалблари фаҳш нарсалардан узоқ деган маънолар чиқади. Ойша онамиз ҳақида ёлғон ва туҳмат гап тарқатилгани сабабли, бу оят нозил бўлган. (Муқотил, Мотрудий, Тантовий ва Насафий тафсирларига қаранг.)

^[14]Аллоҳ таолони бандаларига бўлган лаънати – охиратда азобга гирифтор бўлиш, дунёда эса Аллоҳнинг раҳмати ва ёрдамидан маҳрум бўлиш дегани. Бир инсондан бошқа бир инсонга қилинган лаънат – бад дуодир, қарғишдир (Мурфадот).

^[15]Фуссилат 41/20-21.

^[16]Бу оятдаги «хобис – разил/нопок» ибораси разил сўз ва ҳаракатларга ишорат қилади (Ибн Аббосдан, Саолибий ва Ибн Касир тафсири, Имом Фарро, Маонил-Қуръон). Бу ҳақидаги ривоятларни билиш учун Суютий тафсирига қаранг.

^[17]Бу оятдаги яхши инсонлар деганда Ойша онамиз ва Софвон р.а. назарда тутилгани айтилади. Чунки, мунофиқлар улар ҳақида туҳмат юштириб, Ойша онамизни зинода айблашган. Аллоҳ таоло буларни асло зинога алоқаси йўқлигини, аслида бу гап-сўзлар қуруқ туҳмат ва бўстон эканини баён қилиб оятлар туширди. Суранинг 4-оятидан бошлаб бу ҳақидаги ҳукмлар зикр қилинмоқда.

^[18]Нур 24/58-59.

^[19]Араб тилидаги «тазаккаро» фелига баъзан эслатма олиш, эслаш, эслатмага риоя қилиш каби фарқли маънолар ишлатилади (Раъд 11/19, Фатир 35/37, Зорият 79/35, Фажр 89/23).

^[20]Карвонсаройлар, меҳмонхоналар, ҳаммомлар, савдо-сотиқ мажмуалари ва шу каби инсонларга хизмат кўрсатиш учун барпо қилинган бинолар шу оят ҳукмига киради.

^[21] Ўхшаш оятлар:  Муъминун 23/5-7, Аҳзоб 33/35, Маориж 70/29-21.

^[22]Аллоҳ кўзлардаги фарқли боқишларни ҳам, диллардаги мақсадларни ҳам билади (Ғофир 40/19).

^[23]Аёл кишини ташқарида очиқ юришига рухсат берилган жойлари – юзи, қўл ва оёқ кафтлари.

^[24]Араб минтақалари одатда иссиқ бўлгани учун, аёлларни кўйлакларининг ёқалари жуда кенг бўлган. рўмолалрини эса орқаларидан ўраб юрган. Шу сабабли бўйин ва кўкраклари очилиб қолишига сабаб бўлган. Бу оят билан, аёллар бегона эркаклар бўладиган жамоат жойларида бошлари билан бирга бўинлари ва кўкракларини ҳам тўсиб юришлари буюрилган.

^[25]Аллоҳнинг мағфирати ҳам кенгдир (Бақара 2/115), ибодатларга кенг имкон беради (Бақара 2/261), Унинг фазли – олийжаноблиги ҳам кенгдир (Оли Имрон 3/73). Аллоҳнинг илмида, қудратида, яратишида, хоҳишида имкониятлар чекланмаган. Унга ҳеч ким чеклов қўёлмайди.

^[26]Бу оят қўл остидаги асира аёллар билан никоҳсиз жинсий муносабатда бўлиш мумкин эмаслигини билдиради. Чунки, 32-оятда, эркак ва аёл асирларни уйлантириш кераклиги буюрилди. Бу оятда эса, уйланишга имкони бўлмаса, иффатини сақлаши буюрилди. Никоҳсиз ҳолдаги жинсий муносабатнинг ҳар тури иффатсизлик ҳисобланади ва бу ҳаромдир (Бақара 2/221, Нисо 4/3, 25, Муъминун 23/6).

^[27]Бу оятдаги яхшилик иборасидан салоҳият, иқтидор, фойда, манфаат каби маънолар тушунилади. Яъни, асирларни уйланишида ўзларига фойда бўладиган бўлса, уларга рухсат бериш кераклиги айтилган.

^[28]Асирларга ёрдам беришда Расулуллоҳ ўрнак бўлганлар. Бану Мсталиқ жанггида асирга тушганлар орасидан Жувайрия аёл ҳам бор эди. У Собит ибн қайс қўл остида эди. Жория онамиз Сообит билан шартнома тузган миқдордаги пулни Расулуллоҳдан олиб берди ва ўзи Расулуллоҳга турмушга чиқди. Буни эшитган саҳобалар, Бану Мусталиқда қўлга тушган асирларини озод қилиб юборишган (Абу Довуд ривоятидан мухтасар).

^[29]Оятдаги «таҳассун» калимасига «турмуш қуришни» хоҳлаган деб маъно берилса, «агар ёш жорияларингиз ёки қизларингиз турмушга чиқишни хоҳласалар, кўпроқ қалин олиш мақсадида уларни турмушга чиқишдан ушлаб қолиб, натижада бирон бир ножўя хатти-ҳаракат қилиб қўйишларига сабабчи бўлиб қолманглар», деган мазмун ҳосил бўлади.

^[30]Бўйига етиб тенги чиққанидан кейин ҳар қандай қизни турмушга узатиш керак. Акс ҳолда, қизларни ножўя хатти-ҳаракатига ота-оналарининг ўзлари сабабчи бўлиб қолади.

^[31]Нур – кўришга ёрдам берадиган тарқоқ зиёдир (Муфрадот), кўзга кўринадиган ойдинликдир (Саолиб). Нур калимаси баъзан мажозан ишлатилади. Масалан; нурли инсон, нурли китоб, нурли ҳаёт деб айтилади. Шуаро сурасининг 11-оятида «Аллоҳга ўхшаган ҳеч нарса йўқ» деб билдирилгани учун, Аллоҳни зотига нур ёки зиё деб таъриф берилмайди. Зеро, нурни ҳам зулматни ҳам Аллоҳнинг Ўзи пайдо қилган (Анъом 6/1). Демак, бу оятга икки хил маъно бериш мумкин: «Осмонлар ва ерни Аллоҳ Ўз илми ва қудрати билан ойдинлатиб беради» деб маъно берилади. Ёки, агар бу оятни Моида 5/15, Шўро 42/52, Бақара 2/252, Анъом 6/122 оятлар билан бирга ўқисак, бу оятдаги нур калимасидан имон ва ҳидоят тушунилиб, «Осмонлар ва ердагиларни ҳидоят қилувчи фақат Аллоҳдир» деган маъно чиқади. Ушбу суранинг 40-ояти ҳам бу маънони қўллаб-қувватлайди.

^[32]Машриққа ҳам мағрибга ҳам мансуб бўлмаган деганда, фақат шарққа ёки фақат ғарбга қараб турадиган эмас, балки кунгабоқар каби қуёшга қараб ҳаракатланаадиган деган маъно чиқади, ёки фақат бир жойдан ўсмасдан, турли жойлардан ўсадиган деган маъно чиқади. Баъзи муфассирлар, бунинг маъноси, у нурнинг манбаси дунёга алоқадор эмас, балки у Илоҳий бир нурдир деб таъвил қилишган.

^[33]Нур устига яна бир нур деганда, аввалги нур инсоннинг ақли ва қалбига, иккинчи нур эса Қуръон бўлиши мумкин. Инсоннинг ақли ва қалби ҳаётдаги қоронғулик ва муаммоларни даф этиб, ҳаётига ёруғлик киритишда асосий манба ҳисобланади. Унга ёрдам ва далда сифатида яна бир нур – Қуръон нозил қилди (Моида 5/15). Энди Қуръон то қиёматгача бутун инсоният учун ҳаётларини ёритиб берадиганн нур бўлиб қолади. Ундан фойдаланиш учун эса, албатта унга ишониш ва ҳаётига татбиқ қилиш керак. Унга ишонса-ю, лекин амал қилмаса, худди лампани борлиги биладию, лекин ундан фойдаланмай, қоронғулик ва зулматда яшаётган одамга ўхшаб қолади.

^[34]Инсонларни маънавий ойдинлатувчи нур Қуръондир. Қуръоннинг яна бир номи Нурдир.

^[35]Изн калимасига баъзан амр ва буйруқ дея маъно берилади. (Қаранг: Имом Насафий, Тафсири Мадорикут-Танзил)

^[36]Уч туқтага «Ўша нур шундай уйларда бўлади» деб, ёки «шундай уйларда мард инсонлар ибодат қиладилар» деб, кейинги оят билан бирга маъно айтса ҳам бўлади.

^[37]Қиёмат кунидан қўрқиш – қиёмат куни уни зиёнига ҳукм қилинишидан қўрқиш ва унга қарши чора кўриб яшашдир.

^[38]Наҳл 16/96-97, Анкабут 29/7, Зумар 39/33-35.

^[39]Сароб сувга ташна инсонга ҳеч қандай фойда бермагани каби, кофирларнинг қилган амали ҳам охиратда ўзларига ҳеч қандай фойда бермайди. Аксинча, қилган гуноҳларига яраша жазосини олади.

^[40]Кофирлик қилиб туриб олганларнинг жаҳолати ва залолатини, ҳудди қоронғуликларда қолиб кетиб ўз қўлини ҳам кўролмай қолган инсонга ўхшатилди. Денгиз ичида кемада кетаётган иснон агар бундай аҳволга тушиб қолса, бу тўлқин ва булутлар ҳамда зулматлар бартараф бўлмаса, инсон асло йўлини тополмай қолади, манзилига етолмай қолади. Кофирлар ўзларини шундай зулматларга солиб қўяди. Агар улар Аллоҳ ва Расулига ишонса эди, Аллоҳ уларни зулматлардан нурга олиб чиқар эди (Бақара 2/257).

^[41]Исро 17/44. Анъом 6/38.

^[42]«Ҳараакатлантиради» калимасини ўрнига «Ердан осмон сари чиқаради» деб маъно берганлар ҳам бўлган (Таъвилот, Имом Мотрудий).

^[43]Ер юзида доим бир қонун асосида кеча билан кундузни алмашиб туриши ўз-ўзидан бўлмайди. Бу қонунни қўйган чексиз куч эгаси бор. Буни бошқариб тутувчи эгаси бор,деб ақл юритган ва буни англаб етишга ҳаракат қилган киши, табиатни яратиб бошқариб турган эгаси борлигини ва У зот ягона эканини онгли равишда билиб олади. Бунинг учун инсон табиатга ҳам тафаккур ва тадаббур назари билан қараши керак. Мусулмонлар табиатдаги илмларни ўзлаштиргани сари тараққиёт ва ривожланиш юксалгани сари, Аллоҳнинг илми ва қудратини ҳам кўпроқ танишга эришадилар.

^[44]Бу оятдаги “мубаййинат-مبينات” калимасини етти қироат олимлари орасида Ҳафсдан бошқа қорилар «муфассалат» шаклида ўқиган. Бу ҳолатда, Аллоҳ тарафидан ўчиқлаб берилган, тушунтириб берилган оятлар деган маъно чиқади. Агар «мубаййинат» шаклида о;қилса, бир-бирини очиқлаб берадиган, тушунтириб берадиган оятлар деган маъно чқиади.

^[45]Расул калимаси аввало элчи орқали юбрилган мактубга ёки элчининг ўзига ишорат қилади. Оятда ҳам Аллоҳга ҳамда Расулига чақирилган. Лекин ҳукм қилиш феъли бирликни кўрсатади. Энди, Аллоҳ ҳукм қиладими ёки Расулми деган савол туғилади. Жавоб шу: ҳукм қўйган зот Аллоҳдир, Унинг ҳукмлари Қуръонда жамланган, Муҳаммад алайҳиссалом у билан ҳукм қилади. Натижада, ҳукм қилган киши Муҳаммад алайҳиссалом эмас, Аллоҳнинг Ўзи, яъни Унинг китоби бўлади. Пайғамбар алайҳиссаломдан бошлаб то қиёматгача ким Қуръон билан ҳукм қилса, демак у инсон Аллоҳнинг ҳукми билан ҳукм қилган бўлади. Бу оятга кўра, Қуръонга итоатсизлик бир нави мунофиқлик, мукаммал мўмин-мусулмон бўлмаслик ҳисобланади.

^[46]Ҳукм қилиш учун Аллоҳ ва Расулига (Қуръондаги ҳукмга) чақирилганида, ўзини мусулмон кўрсатган кишилар баъзи сабаблрга кўра итоат қилмай бош тортадилар. Кимлардир қалбида марази борлигидан, кимлардир шубҳа қилганидан ва кимлардир Аллоҳ ва Рассули ноҳақ ҳукм қилади деб қўрққанидан келмай туриб олади. Улар айни золим кимсалардир.

^[47]Агар сўзида турмаса, амал қилмаса, керакли ишни ўз ўрнида бажармаса, ҳеч қандай қасамни аҳамияти йўқлиги ва кераксизлигини билдиради. Ислом фақат сўздаги иддаодан иборат эмас, амал талаб қилади, фидокорлик талаб қилади. Жаннат чин мўминларнинг учун, сохтакорлар учун эмас.

^[48]Ҳеч бир элчи ва пайғамбар бошқаларни динга амал қилишга мажбур қилмаган. Пайғамбарларда мажбурлас ваколати бўлмаган. Аллоҳга итоатсизлик қилганлардан улар жавобгар бўлмаган. Улардан Аллоҳнинг Ўзи ҳисоб сўрайди (Раъд 13/40, Ғошия 88/22).

^[49]Ислом ва мусулмонлар ҳукмронлик қилган юртлар вақати-вақти билан уларнинг қўлидан чиқиб кетган. Бунга эса, ўзларининг кофирлиги сабаб бўлган. Шу тариқа, улар ўзларига ўзлари зулм қилган бўлади. Аллоҳнинг бу ваъдаси то қиёматгача давом этади. чунки У Ўз динини барча динлар устидан ҳоким қилиш учун Элчсии Муҳаммад алайҳиссаломни Қуръон ила юборган (Тавба 9/33, Фатҳ 48/28, Соф 61/9).

^[50]Ориятли дегани, ўша вақтларда аврат жойларингиз очилиб қолиши эҳтимоли кўпроқ бўлган вақтлардир дегани бўлади. Ўчилиб қолса ор қиладиган тана аъзоларига аврат дейилади.

^[51]Айни суранинг 33-оятида, никоҳга имкони бўлмаган ёҳлар иффатли юришлари кераклиги билдирилган эди. Бу оятда ёши улғайиб қолган аёлалрга ҳам шундай тавсита қилинмоқда.

^[52]Қатода (р.а.) «бир-бирингизга» шаклида тафсир қилган (Тафсири Тобарий). Зотан, Бақара сурасининг 84-оятидаги «анфусикум» ибораси «бир-бирингизни»шаклида таржима қилинади. Агар уйда ҳеч ким бўлмаса, ўзига Аллоҳдан дуо ва тилак тилаб киради. Бу ҳадисларда «Ассаламу алайна ва ала ибадиллаҳис-солиҳин» шаклида келган.

^[53]Элчи, яни Муҳаммад алайҳиссаломнинг даъвати Қуръон бўлган. У кишининг асосий суҳбати Қуръон билан бўлган. У киши Қуръон билан огоҳлантирган (Анбиё 21/45).

^[54]Бу оятдаги фитна калиамсидан ташвиш, муаммо каби маънолар тушунилади. Расулуллоҳ Аллоҳ буюрган бирон бир ишга чақирганида, уни итоат қилмасдан, унга қарши чиққанларнинг бошига бало келиши ёки жуда ҳам оғир азоб келиши мумкинлиги билдириб ўтилди.

^[55]Оятда иккинчи шахсдан учинчи шахсга кўчиш ҳолати араб тилида илтифот дейилади. Ушбу оятдаги илтифот қоидаси таржимада олинмади.