- НАҲЛ сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз ва меҳрибон Аллоҳ номи билан.
[1] Наҳл сураси, Маккада нозил бўлган, 128 оятдан иборат, нозил бўлиши тартиби 70, ёзилиш тартиби 16.
16:1
أَتَى أَمْرُ اللّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ {1}
Аллоҳнинг (қиёмат ҳақидаги) амри яқин келиб қолди – уни тезлаштиришни талаб қилмай қўяверинглар. Аллоҳ у (мушрик)лар қўшаётган ширкдан покдир.
16:2
يُنَزِّلُ الْمَلآئِكَةَ بِالْرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُواْ أَنَّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ أَنَاْ فَاتَّقُونِ {2}
Аллоҳ муносиб билган бандаларига фаришталарни Ўз амридан иборат бўлган руҳ билан «Қуллик қилинишга ҳақли мендан бошқа зот йўқлигини инсонларга огоҳлантириб қўйинглар, улар Менга нисбатан жавобгарлигини ҳис қилсинлар», деб юбориб туради.
16:3
خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ {3}
У осмонлар ва ерни ҳақиқий борлиқлар қилиб яратди, У (мушрик)лар қўшаётган ширкдан олийдир.
16:4
خَلَقَ الإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ {4}
У инсонни уруғланлган тухумдан яратди. Энди эса, У очиқчасига тортишадиган-хусуматчи бўлиб турибди.
16:5
وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ {5}
У сизлар учун чорва ҳайвон яратиб берди. Уларда сиз учун (тук, юнг, тери каби) иситадиган нарса ва (бошқа) манфаатлар бор ва улардан ейсизлар ҳам.
16:6
وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ {6}
Сизлар учун уларда ўтлоқдан қайтараётган ва олиб кетаётганингизда завқлантирадиган гўзаллик бор.
16:7
وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ {7}
Яна, ўзингиз жонингиз машаққат чекмасдан бора олмайдиган юртларга улар юкларингизни ташиб беради. Албатта, яратган Эгангиз шафқатли ва меҳрибондир.
16:8
وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ {8}
Яна, от, хачир ва эшак турларини сизларни минишингиз учун ҳамда зийнат қилиб яратди. У сизлар билмаган нарсаларни ҳам яратмоқда.
16:9
وَعَلَى اللّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَآئِرٌ وَلَوْ شَاء لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ {9}
Тўғри йўлни Аллоҳ кўрсатади. Йўллар орасида эгри йўл ҳам бор. Агар Аллоҳ муносиб билганида, ҳаммангизни тўғри йўлга муваффақ қилиб қўярди.
16:10
هُوَ الَّذِي أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء لَّكُم مِّنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ {10}
Сизлар учун самодан сув тушириб берган Удир; ичимлигингиз ҳам ундан, ҳайвонларингизни ўтлатадиган ўсимликлар ҳам ундан.
16:11
يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالأَعْنَابَ وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ {11}
У яна сизлар учун у орқали экин, зайтун ва хурмо турлари, узумлар ва турли мевалар ундириб беради. Ўйланиб-фикр юритадиган кишилар учун бунда оят-далил бор.
16:12
وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالْنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالْنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ {12}
Яна У кеча билан кундузни ва қуёш билан ойни сизларни хизматингизга солиб қўйди. Юлдузлар ҳам Унинг амри билан хизматингизга бўйсундирилган. Ақл юритадиган кишилар учун бунда албатта кўрсатма/далиллар бор.
16:13
وَمَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الأَرْضِ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ {13}
Ерда сизлар учун турли рангда етиштириб берган нарсаларини ҳам сизнинг хизматингизга солиб қўйди. Насиҳат оладиганлар учун бунда албатта кўрсатма/далил бор.
16:14
وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ {14}
У денгизни ҳам бўйсундириб берди. Ундан тоза гўшт ейишингиз учун ҳамда тақадиган тақинчоқлар чиқариб олишингиз учун шундай қилди – сен унда сувни ёриб кетаётган кемаларни кўрасан – ҳамда, Аллоҳнинг олийжаноблигидан талаб қилишингиз учун шундай қилди, (буни) қадрига етгайсиз!
16:15
وَأَلْقَى فِي الأَرْضِ رَوَاسِيَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَارًا وَسُبُلاً لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ {15}
Сизларни жойингиздан тебратиб юбормаслиги учун, ерни ичига мувозанатни ушлаб турадиган босимлар (тортиш кучи) қўйди, (сувидан фойдалана олишингиз учун) анҳорлар ва (йўлингизни топа олишингиз учун) йўллар пайдо қилди.
16:16
وَعَلامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ {16}
Ва аломатлар (пайдо қилди[1]). Инсонлар юлдузлар билан ҳам йўлларини топиб олишади.
16:17
أَفَمَن يَخْلُقُ كَمَن لاَّ يَخْلُقُ أَفَلا تَذَكَّرُونَ {17}
Ярата оладиган зот ярата олмайдиган кишига ўхшайдими? Наҳот насиҳат олмасанглар?!
16:18
وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَةَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ اللّهَ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ {18}
Агар Аллоҳнинг неъматларини санамоқчи бўлсангиз, уни санаб битира олмайсизлар. Чунки, Аллоҳ кечиримли ва меҳрибондир.
16:19
وَاللّهُ يَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ {19}
Аллоҳ яшириб қилаётган ишларингизни ҳам, ошкора қилаётган ишларингизни ҳам билиб турибди.
16:20
وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ لاَ يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ {20}
Аллоҳни қўйиб (ёрдам сўраб) дуо қилаётганлари ҳеч нарса ярата олмайди. Аксинча, уларнинг ўзлари яратилгандир.
16:21
أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْيَاء وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ {21}
Улар ўликдир, тирик эмас. Ҳатто, қачон тирилтирилишларини ҳам билишмайди (сезишмайди).
16:22
إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ قُلُوبُهُم مُّنكِرَةٌ وَهُم مُّسْتَكْبِرُونَ {22}
Илоҳингиз ягона илоҳдир. Охиратга ишонмайдиганларнинг қалблари (ҳақиқатни) инкор қилади, ўзлари эса мутакаббирдир.
16:23
لاَ جَرَمَ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ {23}
Шубҳа йўқки, уларни яширган нарсаларини ҳам, ошкор қилган нарсаларини ҳам Аллоҳ билиб туради. Ҳақиқатда, У мутакаббирлик қилувчиларни ёқтирмайди.
16:24
وَإِذَا قِيلَ لَهُم مَّاذَا أَنزَلَ رَبُّكُمْ قَالُواْ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ {24}
Уларга: «Раббингиз нима нозил қилди?»- дейилса, “Аввалгиларнинг уйдıрмалари”, дейдилар.
16:25
لِيَحْمِلُواْ أَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِينَ يُضِلُّونَهُم بِغَيْرِ عِلْمٍ أَلاَ سَاء مَا يَزِرُونَ {25}
Шундай қилиб, улар қиёмат куни ўзларининг гуноҳини тўлиқ бўйнига олади, ҳамда илмсизлик қилиб адаштирган кишиларининг гуноҳларидан ҳам (бир қисмини) бўйнига олади. Бўйнига олаётган нарсаси қандай ҳам ёмон!
16:26
قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَى اللّهُ بُنْيَانَهُم مِّنَ الْقَوَاعِدِ فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِن فَوْقِهِمْ وَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَشْعُرُونَ {26}
Улардан аввалгилар ҳам макр-хийла қилишган. Аллоҳ уларнинг (макр-хийлали) биноларини пойдеворини барбод қилди, натижада том устиларига тушди[2] ва уларга ўзлари билмаган тарафдан азоб келди.
16:27
ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُخْزِيهِمْ وَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكَآئِيَ الَّذِينَ كُنتُمْ تُشَاقُّونَ فِيهِمْ قَالَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْيَ الْيَوْمَ وَالْسُّوءَ عَلَى الْكَافِرِينَ {27}
Кейин қиёмат куни уларни хор қилади ва уларга: «Сизлар тарафини олиб юрган Менинг «шерик»ларим қани қаерда?»- дейди. Илм берилганлар: «Бугун хорлик ва ёмон (оқибат) кофирларга тегишлидир», дейди.
16:28
الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِمْ فَأَلْقَوُاْ السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِن سُوءٍ بَلَى إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ {28}
Улар – ўзига ўзи зулм қилаётганида фаришталар жонини олган кишилар бўлади. Ўшанда улар: «Биз ҳеч қандай ёмонлик қилмаганмиз», деб таслим бўлади. Уларга: “Ундай эмас! Аллоҳ қилмишларингизни билиб турган,
16:29
فَادْخُلُواْ أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ {29}
Шунинг учун, ўлимсиз-мангу қолувчи бўлиб жаҳаннам эшикларидан киринглар”, дейилади. Мутакаббирларнинг қолар жойи қандай ҳам ёмон!
16:30
وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْاْ مَاذَا أَنزَلَ رَبُّكُمْ قَالُواْ خَيْرًا لِّلَّذِينَ أَحْسَنُواْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِينَ {30}
Жавобгарликни ҳис қиладиган (мўмин)ларга: «Раббингиз нима нозил қилди?»- дейилса, улар: «Яхшилик»- дейди. Бу дунёда яхшилик қилганга яхшилик бор. Охират диёри эса, албатта яхшироқдир. Масъулиятли (мўминлар) диёри қандай ҳам яхши!
16:31
جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَآؤُونَ كَذَلِكَ يَجْزِي اللّهُ الْمُتَّقِينَ {31}
Улар остидан анҳорлар оқиб турадиган боғ-у бўстонларга кирадилар. Уларга у ерда ўзлари хоҳлаган нарса бор. Масъулиятли мўминларни Аллоҳ мана шундай мукофотлайди.
16:32
الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ {32}
Улар – фаришталар уларни (гуноҳлардан) пок бўлган ҳолларида жонини оладиган кишилардир. «Салом сизларга! Қилган амалингиз эвазига жаннатга киринг!», дейдилар.
16:33
هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ أَن تَأْتِيَهُمُ الْمَلائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ أَمْرُ رَبِّكَ كَذَلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا ظَلَمَهُمُ اللّهُ وَلـكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ {33}
(Бу кофирлар жонини олиши учун) ўзларига фаришталар, ёки Раббингнинг (азоб ҳақидаги) амри келишидан бошқа нарса кутишмаяпти. Улардан аввалгилар ҳам шундай қилишган. Уларга Аллоҳ зулм қилмаган. Лекин, улар ўзига-ўзи зулм қилган.
16:34
فَأَصَابَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُواْ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِؤُونَ {34}
Натижада, қилган ёмонликлари ўзларига мусибат бўлди ва камситиб-менсимаган нарсаси (азоб) уларни қуршаб олди.
16:35
وَقَالَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللّهُ مَا عَبَدْنَا مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ نَّحْنُ وَلا آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِينُ {35}
Аллоҳга шерик қўшганлар: «Агар Аллоҳ хоҳлаганида на биз ва на ота-боболаримиз Аллоҳдан бошқа ҳеч нарсага сиғинмаган бўлардик, Аллоҳ ҳаром қилган нарсадан бошқа нарсани ҳаром қилмаган бўлардик», деди. Улардан аввалгилар ҳам шундай қилишган. Элчиларнинг зиммасида очиқча етказиб қўйишдан бошқа нарса йўқ.
16:36
وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم مَّنْ هَدَى اللّهُ وَمِنْهُم مَّنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ فَسِيرُواْ فِي الأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ {36}
Ҳар бир жамиятга «Аллоҳга қуллик қилинглар ва тоғутдан[3] узоқ туринглар», деб элчи юборганмиз. Улардан Аллоҳ ҳидоят қилгани ҳам бўлди, адашиб-залолатга ҳақли бўлганлар ҳам бўлди. Сизлар ер юзида сайр қилиб, ростни ёлғон деювчиларнинг оқибати қандай бўлганини кузатинг.
16:37
إِن تَحْرِصْ عَلَى هُدَاهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي مَن يُضِلُّ وَمَا لَهُم مِّن نَّاصِرِينَ {37}
Уларни ҳидоят топишига қизиққанинг билан, (банда ўзи залолатни танлагани учун) Аллоҳ Ўзи адаштирган кишини ҳидоят қилмайди, уларнинг ёрдамчилари ҳам бўлмайди.
16:38
وَأَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لاَ يَبْعَثُ اللّهُ مَن يَمُوتُ بَلَى وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَلـكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ {38}
Яна улар: «Ўлган кишини Аллоҳ қайта тирилтирмайди», деб бор кучи билан Аллоҳ номига қасам ичишди. Ундай эмас! Бу Аллоҳнинг ваъдаси, у амалга ошади. Лекин, инсонларнинг кўпчилиги буни билмайди.
16:39
لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّهُمْ كَانُواْ كَاذِبِينَ {39}
(Аллоҳнинг ваъдаси) уларга ихтилоф қилган нарсасини баён қилиб бериш учун ҳамда кофирлар ўзларини ёлғончи эканини билиб қўйиши учундир.
16:40
إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَن نَّقُولَ لَهُ كُن فَيَكُونُ {40}
Пайдо бўлишини хоҳлаган нарсамизга айтадиган гапимиз фақатгина «Бўл!»- дейиш бўлади, холос. Кейин у нарса пайдо бўлади.
16:41
وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ فِي اللّهِ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ {41}
Ҳақсизлик қилинганидан кейин Аллоҳ йўлида ҳижрат қилганларни дунё ҳаётида гўзал бир ерга жойлаштирамиз, охиратдаги ажри эса жуда буюк. Қанийди буни билишганида!
16:42
الَّذِينَ صَبَرُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ {42}
Улар – сабр-бардош қилган ва яратган Эгасига суяниб-таянган кишилардир.
16:43
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ {43}
(Эй Муҳаммад!) Сендан илгари фақатгина Биз уларга ваҳий юборган эркак кишиларни элчи қилиб юборганмиз. (Эй Инкорчилар!)[4] Агар (бу ҳақида) билмасангиз, (аввал нозил бўлган) зикр-китобни[5] яхши биладиганлардан сўранг.
16:44
بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ {44}
Биз уларни аниқ-равшан далиллар ва Забурлар билан юборганмиз. Уларга нозил қилинган нарса нима эканини баён қилиб-кўрсатиб беришинг учун, айни Зикрни сенга ҳам нозил қилдик. Балки тафаккур қилишар.
16:45
أَفَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُواْ السَّيِّئَاتِ أَن يَخْسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرْضَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَشْعُرُونَ {45}
Ёмонликларни режалаштирганлар Аллоҳ уларни ерга юттириб юборишидан, ёки ўзлари билмаган-сезмаган тарафдан азоб келишидан хотиржаммикан?
16:46
أَوْ يَأْخُذَهُمْ فِي تَقَلُّبِهِمْ فَمَا هُم بِمُعْجِزِينَ {46}
Ёки кезиб юрганида Аллоҳ уларни (қаттиқ) ушлашидан хотиржаммикан? Улар (Аллоҳни) ожиз қолдиролмайди.
16:47
أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَى تَخَوُّفٍ فَإِنَّ رَبَّكُمْ لَرؤُوفٌ رَّحِيمٌ {47}
Ёки (Аллоҳ) уларни хавфсираб турганида тутишидан хотиржаммикан? Бироқ, Раббингиз шафқатли ва меҳрибондир.
16:48
أَوَ لَمْ يَرَوْاْ إِلَى مَا خَلَقَ اللّهُ مِن شَيْءٍ يَتَفَيَّأُ ظِلاَلُهُ عَنِ الْيَمِينِ وَالْشَّمَآئِلِ سُجَّدًا لِلّهِ وَهُمْ دَاخِرُونَ {48}
Улар Аллоҳ яратган нарсага назар солмайдими? У нарсанинг сояси ўнг ва чап тарафларга мойил бўлиб туради ва шу шаклда Аллоҳга бўйин эгиб сажда қилади.
16:49
وَلِلّهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مِن دَآبَّةٍ وَالْمَلآئِكَةُ وَهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ {49}
Осмонлар ва ердаги жонзотлар ҳам фаришталар ҳам кибрланмаган ҳолда Аллоҳга сажда қилади.
16:50
يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ {50}
Улар ўзларининг устидан ҳукмронлик қилиб турган Раббидан қўрқади ва буюрилган буйруқни бажаради.
16:51
وَقَالَ اللّهُ لاَ تَتَّخِذُواْ إِلـهَيْنِ اثْنَيْنِ إِنَّمَا هُوَ إِلهٌ وَاحِدٌ فَإيَّايَ فَارْهَبُونِ {51}
Аллоҳ шундай деди: «Ўзингизга иккита илоҳ қилиб олманглар. Қуллик қилинишга ҳақли зот – ягона илоҳдир, фақат мендан чўчиб-қўрқинглар!»
16:52
وَلَهُ مَا فِي الْسَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلَهُ الدِّينُ وَاصِبًا أَفَغَيْرَ اللّهِ تَتَّقُونَ {52}
Осмонлар ва ердаги нарсалар Уники, дин ҳам доим Унга тегишли. Сизлар Аллоҳдан бошқасига тақво қиласизми?!
16:53
وَمَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْأَرُونَ {53}
Сизлардаги ҳар турли неъмат Аллоҳдан. Кейин, сизларга бирор бир зарар/қийинчилик етганида, Унга ёлворасиз.
16:54
ثُمَّ إِذَا كَشَفَ الضُّرَّ عَنكُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِّنكُم بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ {54}
Сўнг, сизлардан зарарни бартараф қилганида, сизлардан бир тоифа инсонлар дарҳол яратган Эгасига шерик қўшади[6].
16:55
لِيَكْفُرُواْ بِمَا آتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُواْ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ {55}
Уларга берган нарсамизга нонкўрлик қилиш учун шундай қилишади. Ҳозирча баҳраманд бўлиб тураверинглар, (ҳақиқатни) яқинда билиб оласиз!
16:56
وَيَجْعَلُونَ لِمَا لاَ يَعْلَمُونَ نَصِيبًا مِّمَّا رَزَقْنَاهُمْ تَاللّهِ لَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَفْتَرُونَ {56}
Яна, Биз берган ризқдан моҳиятини билмайдиган «илоҳ»ларига насиба ҳам ажратишади. Аллоҳга қасамки, қилаётган туҳматингиздан албатта сўроққа тутиласизлар.
16:57
وَيَجْعَلُونَ لِلّهِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُم مَّا يَشْتَهُونَ {57}
Қизларни Аллоҳга тегишли қилади – Аллоҳ бундан покдир, ўзлари орзу қиладиган (ўғилларини) эса ўзларига тегишли қилади[7].
16:58
وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأُنثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ {58}
Улардан бирига қиз фарзандни ҳуш хабари берилса аччиғидан юзи қорайиб кетади.
16:59
يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِن سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلاَ سَاء مَا يَحْكُمُونَ {59}
Унга билдирилган хабарнинг «ёмон»лиги сабабли, қавмига кўринмай юришга уриниб қолади. Уни номусига чидасамикин ёки тупроққа кўмиб ташласамикин (деб ўйлайди). Билиб қўйинг, улар бераётган қарор қандай ҳам ёмон!
16:60
لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلّهِ الْمَثَلُ الأَعْلَىَ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ {60}
Охиратга ишонмайдиганларни ўшандай ёмон сифатлари бор. Энг улуғ сифат Аллоҳга тегишли. У ғолиб ва устундир, тўғри қарор берувчидир.
16:61
وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِم مَّا تَرَكَ عَلَيْهَا مِن دَآبَّةٍ وَلَكِن يُؤَخِّرُهُمْ إلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ لاَ يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ يَسْتَقْدِمُونَ {61}
Агар Аллоҳ инсонларни қилган ҳақсизлиги учун жазолаганида эди, ер юзида бирон жонзод қўймаган бўларди. Лекин, У уларни белгиланган ажалгача кечиктиради. Уларнинг ажаллари келганида, бир он олдига ҳам ортга ҳам сура олмайдилар.
16:62
وَيَجْعَلُونَ لِلّهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لاَ جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ الْنَّارَ وَأَنَّهُم مُّفْرَطُونَ {62}
Улар ўзлари ёқтирмаган нарсани Аллоҳга нисбат беради, тиллари эса, энг гўзал оқибат ўзларига тегишли деб алжирайди (ёлғон гапиради). Шубҳасизки, улар учун жаҳаннам бор ва улар (унга) биринчи бўлиб ташланади.
16:63
تَاللّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ {63}
Аллоҳга қасамки, ҳақиқатда Биз сендан аввалги жамиятларга ҳам элчи юборганмиз. Бироқ, шайтон уларга ўз қилмишларини чиройли кўрсатиб қўйган. Мана бугун шайтон[8] уларнинг дўстидир/хожасидир; уларга аламли азоб бор.
16:64
وَمَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلاَّ لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ {64}
Бу китобни сенга улар ихтилоф қилган нарсаларини баён қилиб беришинг учун, (бу китобга) ишонадиган кишиларга раҳнамо ва раҳмат бўлиши учун нозил қилдик.
16:65
وَاللّهُ أَنزَلَ مِنَ الْسَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ {65}
Аллоҳ осмондан сув тушириб, у билан (ўлик ерга) ўлганидан кейин (қайта) ҳаёт беради. Қулоқ соладиган кишилар учун бунда далил/кўрсатма бор.
16:66
وَإِنَّ لَكُمْ فِي الأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهِ مِن بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِبِينَ {66}
Сизлар учун чорва ҳайвонларида ҳам ибрат бор; сизларни уларнинг қорниларидаги озуқавий моддалар ва қон орасидан чиқадиган; ичувчиларга силлиқ-иштаҳали ўтадиган сут билан суғорамиз.
16:67
وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ {67}
Яна хурмо ва узум маҳсулотларидан сархуш қилувчи ичимлик ҳамда чиройли ризқ оляпсиз. Ақлини ишлатадиган кишилар учун бунда аломат/кўрсатма бор.
16:68
وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ {68}
Раббинг асаларига шу маълумотни юклади: “Тоғларда, ўрмонзорларда ва инсонлар ясаган қути-идишларда ўзинг учун уйлар яса!
16:69
ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ {69}
Кейин, ҳар турли мевалардан еб, Раббинг бўйсундириб берган йўлларга кир!” Ариларнинг қорниларидан турли рангларда, унда инсонларга шифо бўладиган ичимлик чиқади. Ўйланиб-тафаккур қиладиган кишилар учун бунда далил/кўрсатма бор.
16:70
وَاللّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لاَ يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئًا إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ قَدِيرٌ {70}
Сизларни Аллоҳ яратди, кейин Унинг Ўзи вафот эттиради. Орангиздан кимлардир умрнинг энг тубан-ночор чоғигача қайтарилиб-яшатилади. Шу билан, у (ёшлигида) билган нарсани билмайдиган бўлиб қолади. Албатта, билувчи ва ўлчов қўювчи Аллоҳдир.
16:71
وَاللّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِي الْرِّزْقِ فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُواْ بِرَآدِّي رِزْقِهِمْ عَلَى مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَوَاء أَفَبِنِعْمَةِ اللّهِ يَجْحَدُونَ {71}
Аллоҳ ризқ масаласида бирингизни бошқангиздан кўра афзал қилди. Ўша (ризқи) афзал қилинганлар ўз ризқларини қўл остидагиларга бериб қўйиб, (бой-камбағалликда) барчаси тенг бўлиб олмайди-ку! Наҳотки энди улар Аллоҳнинг неъматини инкор қилсалар?![9]
16:72
وَاللّٰهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ بَنٖينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ اَ فَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّٰهِ هُمْ يَكْفُرُونَ{72}
Аллоҳ сизларнинг ўз жинсингиздан ўзингизга жуфтлар яратиб берди ва жуфтларингиздан болалар ва набиралар берди, ҳамда сизларга покиза ризқлар берди. Шунда ҳам улар ботилга ишониб, Аллоҳнинг неъматига нонкўрлик қиляптими?
16:73
وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ شَيْئًا وَلاَ يَسْتَطِيعُونَ {73}
Улар Аллоҳни қўйиб, ўзларига осмондан ва ердан ҳеч нарсани ризқ қилиб бера олмайдиган ва (бунга) асло кучи етмайдиган нарсаларга сиғиняптилар.
16:74
فَلاَ تَضْرِبُواْ لِلّهِ الأَمْثَالَ إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ {74}
Аллоҳга ўхшатишлар келтирманглар. Аллоҳ (Ўз зотини) Ўзи билади, сизлар билмайсиз.
16:75
ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً عَبْدًا مَّمْلُوكًا لاَّ يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَمَن رَّزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ يُنفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ {75}
Аллоҳ шундай мисол келтирди: Бировнинг қўл остида бўлган ва ҳеч нарсага кучи етмайдиган бир қул билан, Биз унга яхши ризқ берсак ва у ундан ҳам яширин ҳамда ошкора хайр-эҳсон қилиб турадиган киши бўлса, улар тенг бўладими? Олқиш-у мақтов Аллоҳга хос! Лекин, уларнинг кўпчилиги билмаяпти.
16:76
وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَّجُلَيْنِ أَحَدُهُمَا أَبْكَمُ لاَ يَقْدِرُ عَلَىَ شَيْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلَى مَوْلاهُ أَيْنَمَا يُوَجِّههُّ لاَ يَأْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَوِي هُوَ وَمَن يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ{76}
Аллоҳ яна икки кишини мисол қилди; улардан бири гапиролмайдиган, қўлидан (фойдали) ҳеч нарса келмайдиган, хўжайинига юк бўлиб қолган, хўжайини уни қаерга юборишидан қатъий назар ҳеч бир яхшилик/фойда келтирмайдиган кишидир. Ўша инсон (одамларни) адолатга буюрадиган, ўзи ҳам тўғри йўлда юрадиган киши билан баробар бўладими?
16:77
وَلِلّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا أَمْرُ السَّاعَةِ إِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ {77}
Осмонлар ва ердаги билинмаган (ғайб) нарсалар Аллоҳга оид. (Қиёмат қоим бўлиш) вақти кўз очиб юмганчаликка ўхшайди, ёки ундан ҳам яқин. Аллоҳ ҳар нарсага ўлчов қўяди.
16:78
وَاللّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ {78}
Аллоҳ сизларни оналарингизнинг қорнидан чиқарганида ҳеч нарса билмас эдингиз. У сизларга эшитиш ва кўриш қобилиятини ҳамда виждон берди, қадрига етгайсизлар!
16:79
أَلَمْ يَرَوْاْ إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّرَاتٍ فِي جَوِّ السَّمَاء مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ اللّهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ {79}
Осмон бўшлиғида учиш имконияти берилган қушларни улар кўрмаяптими? Уларни фақат Аллоҳ тутиб туради. Аллоҳга ишонган кишилар учун бунда албатта далил/кўрсатмалар бор.
16:80
وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّن بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَجَعَلَ لَكُم مِّن جُلُودِ الأَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ إِقَامَتِكُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَى حِين ٍ{80}
Аллоҳ уйларингизни ўзингизга оромгоҳ қилиб берди. У сизларга чорва ҳайвонларининг териларидан кўчадиган ва қўнадиган кунларингизда енгилгина кўтариб кетадиган овуллар қилиш имконини берди. Уларнинг жун, юнг ва тивитларидан кийим-кечак ва бир муддатгача ярайдиган анжом-буюмлар қилиш имконини берди.
16:81
وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلاَلاً وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ الْجِبَالِ أَكْنَانًا وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُم بَأْسَكُمْ كَذَلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ {81}
Аллоҳ сизлар учун Ўзи яратган баъзи нарсаларни соя-салқин қилиб берди. Сизларга тоғлардан бошпаналар берди. Сизлардаги ҳароратни сақлаб қоладиган кийимлар ва сизни қийин вазиятдан ҳимоя қиладиган кийимлар қилишга имкон берди. Аллоҳ сизларга Ўз неъматини мана шу шаклда тамомлаб берадики, (Унинг амрига) таслим бўлгайсизлар.
16:82
فَإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلاَغُ الْمُبِينُ {82}
(Эй Муҳаммад!) Агар улар (сенинг даъватингдан) бош тортсалар, сени вазифанг (Қуръонни) аниқ-тиниқ етказиб қўйиш, холос.
16:83
يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّهِ ثُمَّ يُنكِرُونَهَا وَأَكْثَرُهُمُ الْكَافِرُونَ {83}
Улар Аллоҳнинг неъмат(лар)ини эътироф этади; кейин уни инкор қилади[10]. Уларнинг кўпчилиги нонкўрдир.
16:84
وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا ثُمَّ لاَ يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ وَلاَ هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ {84}
Кун келиб Биз ҳар бир умматдан гувоҳ келтирамиз. Кейин кофирлик қилганларга (узр айтишга) рухсат ҳам берилмайди, узр талаб ҳам қилинмайди.
16:85
وَإِذَا رَأى الَّذِينَ ظَلَمُواْ الْعَذَابَ فَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَلاَ هُمْ يُنظَرُونَ {85}
Золимлик қилганлар азобни кўриб бўлганидан кейин, энди улардан (азоб) енгиллаштирилмайди, уларга муҳлат ҳам берилмайди.
16:86
وَإِذَا رَأى الَّذِينَ أَشْرَكُواْ شُرَكَاءهُمْ قَالُواْ رَبَّنَا هَـؤُلاء شُرَكَآؤُنَا الَّذِينَ كُنَّا نَدْعُوْ مِن دُونِكَ فَألْقَوْا إِلَيْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّكُمْ لَكَاذِبُونَ {86}
(Аллоҳга бошқаларни) шерик қилганлар ўша шерикларини (маҳшарда) кўрган вақтида: «Эй Раббимиз! Сен билан орамизга қўйиб дуо қилганларимиз мана шулардир», дейди. У (шерик)лар эса: «Сизлар ёлғончисиз», деб уларга раддия беради[11].
16:87
وَأَلْقَوْاْ إِلَى اللّهِ يَوْمَئِذٍ السَّلَمَ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ {87}
(Мушриклар) у кунда Аллоҳга таслим бўлади ва тўқиб чиқарган (маъбуд)лари улардан ғойиб бўлади.
16:88
الَّذِينَ كَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِيلِ اللّهِ زِدْنَاهُمْ عَذَابًا فَوْقَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُواْ يُفْسِدُونَ{88}
(Аллоҳга) қарши чиққан ва инсонларни Аллоҳнинг йўлидан тўсган кимсаларга, қилган бузғунчилиги учун уларга азоб устига яна азоб қўшиб берамиз.
16:89
وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَـؤُلاء وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ {89}
(Яшаб ўтган) ҳар бир жамиятда ўзларига қарши ўзларидан биттадан гувоҳ келтирадиган кунимиз, сени ҳам буларга қарши гувоҳ қилиб келтирамиз. Сенга ушбу китобни – ҳар нарсани очиқлаб берсин деб, мусулмонларга қўлланма, раҳмат ва ҳуш хабар бўлсин деб юбордик.
16:90
إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِ حْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ{90}
Аллоҳ адолатли бўлишга, чиройли муомала қилишга ва қариндош-уруғларга ёрдам беришга буюради. Жирканч сўз ва ҳаракатлардан, ёмонликдан ва зўравонликдан қайтаради. Сизларга (Аллоҳ) ўгит беряпти – насиҳат олгайсизлар!
16:91
وَأَوْفُواْ بِعَهْدِ اللّهِ إِذَا عَاهَدتُّمْ وَلاَ تَنقُضُواْ الأَيْمَانَ بَعْدَ تَوْكِيدِهَا وَقَدْ جَعَلْتُمُ اللّهَ عَلَيْكُمْ كَفِيلاً إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ {91}
Аллоҳга аҳд қилганингизда аҳдингизда туринглар. (Аллоҳ номини айтиб) таъкидлаб қўйганингиздан кейин қасамларингизни бузманг. Ахир, ўзингизга Аллоҳни кафил қилиб олган бўласиз! Аллоҳ ишларингизни кўриб туради.
16:92
وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أَنكَاثًا تَتَّخِذُونَ أَيْمَانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ أَن تَكُونَ أُمَّةٌ هِيَ أَرْبَى مِنْ أُمَّةٍ إِنَّمَا يَبْلُوكُمُ اللّهُ بِهِ وَلَيُبَيِّنَنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ {92}
Ипини яхшилаб тўқиганидан кейин сўкиб увадалаб ташлаган хотинга ўхшаб, бирор бир жамият (сиз шартнома тузган) жамиятдан устунроқ бўлгани учун берган сўзингизни ўртадаги бир алдов воситасига айлантириб олманг. Албатта, у билан Аллоҳ сизларни имтиҳондан ўтказади ва ихтилоф қилган нарсангизни сизларга қиёмат куни билдириб қўяди.
16:93
وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلكِن يُضِلُّ مَن يَشَاء وَيَهْدِي مَن يَشَاء وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ {93}
Агар Аллоҳ раво кўрганида, сизларни бир уммат қилиб қўярди. Лекин, муносиб бўлганни залолатда қолдиради, муносиб бўлганни тўғри йўлга солади. Қилаётган ишларингиздан албатта сўраласиз.
16:94
وَلاَ تَتَّخِذُواْ أَيْمَانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا وَتَذُوقُواْ الْسُّوءَ بِمَا صَدَدتُّمْ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَلَكُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ {94}
Берган сўзингизни ўртангизда алдов воситаси қилиб олманг, акс ҳолда, мустаҳкам босиб турган қадам(ингиз) тойилиб кетиб, Аллоҳнинг йўлидан қайтганингизнинг ёмонлигини тотасиз ва (кейин) сизларга буюк азоб (берилади).
16:95
وَلاَ تَشْتَرُواْ بِعَهْدِ اللّهِ ثَمَنًا قَلِيلاً إِنَّمَا عِندَ اللّهِ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ {95}
Аллоҳга берган аҳдингизни ўткинчи манфаат эвазига сотманг. Агар билсангиз, сиз учун энг яхши (нарса) Аллоҳ ҳузуридагидир.
16:96
مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَمَا عِندَ اللّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُواْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ {96}
Сиздаги нарсалар тугайди, Аллоҳнинг ҳузуридаги нарсалар боқийдир – тугамайди. Сабр-бардош қилганларни қилган ишининг энг гўзали ила мукофотлаймиз.
16:97
مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ{97}
Эркак ёки аёл бўлишидан қатъий назар, кимки Аллоҳга ишонган ҳолда манфаатли ишларни амалга оширса, уни яхши ҳаётда яшатамиз; уларнинг оладиган микофотини энг гўзал шаклда берамиз.
16:98
فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ {98}
Қуръон ўқиганингда қувилган шайтондан Аллоҳга сиғин.
16:99
إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ {99}
Чунки, имон келтирган ва Раббига суяниб-таянган кишиларга унинг таъсири бўлмайди.
16:100
إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ {100}
Шайтонни таъсири уни ўзига дўст/хожа қилиб олганларга ва (Аллоҳга) ширк қўшганларга ўтади.
16:101
وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَّكَانَ آيَةٍ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُواْ إِنَّمَا أَنتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ {101}
Аллоҳ нимани нозил қилишни Ўзи жуда яхши билгани ҳолда, бир оятни бошқа бир оятга[12] алмаштирганида, (Эй Муҳаммад! Улар сенга): «Сен уйдирмачи-ёлғончисан», дедилар. Йўқ, аксинча, уларнинг кўпчилиги билишмайди.
16:102
قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ {102}
(Эй Муҳаммад!) Айт: “Муқаддас Руҳ (Жибрийл) у (Қуръон)ни Роббингдан имон келтирганларни кучлантириш учун ҳамда мусулмонларга қўлланма/раҳнао ва ҳуш хабар бўлиши учун деб ҳақ ила/тўғри бир мақсадда олиб тушди.
16:103
وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَـذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُّبِينٌ {103}
«Муҳаммадга Қуръонни бир киши ўргатиб турибди»- деётганини аниқ билиб турибмиз. Улар Муҳаммаднинг ўргатувчиси деб ишора қилаётган кишининг тили ажам тилидир, Қуръон эса очиқча араб тилида.
16:104
إِنَّ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ لاَ يَهْدِيهِمُ اللّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ {104}
Аллоҳнинг оятларига ишонмайдиганларни Аллоҳ асло ҳидоят қилмайди. Уларга аламли азоб бор.
16:105
إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَأُوْلـئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ {105}
Ёлғонни фақат Аллоҳнинг оятларига ишонмайдиганлар тўқиб чиқаради. Ёлғончилар айнан ўшалардир.
16:106
مَن كَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إيمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِيمَانِ وَلَـكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ {106}
Аллоҳга (тавҳид асосида) ишонганидан кейин Аллоҳга кофирлик қилиб, кўнглини кофирликка очганларга Аллоҳдан лаънат келади ва уларга аламли азоб бор. Қалби имонда хотиржам-у, лекин куфрга мажбур қилинганлар бундан мустасно.
16:107
ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّواْ الْحَيَاةَ الْدُّنْيَا عَلَى الآخِرَةِ وَأَنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ{107}
У(кофир)лар дунё ҳаётини охират ҳаётидан устун кўргани учун шундай бўлади. Албатта, Аллоҳ кофирлик қиладиган кишиларни ҳидоят қилмайди.
16:108
أُولَـئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَـئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ {108}
Ана шулар – Аллоҳ уларнинг қалбларини, эшитиш ва кўриш қобилиятларини муҳрлаб қўйган кимсалардир. Бехабар-ғофиллар ана шулардир.
16:109
لاَ جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرونَ {109}
Ҳеч шубҳасизки, улар охиратда хонавайрон бўлади.
16:110
ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُواْ مِن بَعْدِ مَا فُتِنُواْ ثُمَّ جَاهَدُواْ وَصَبَرُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ {110}
Бу ишларидан сўнг, азият чекканидан кейин ҳижрат қилган, ундан кейин (Аллоҳ йўлида) курашган ва (шу йўлда) сабр-бардош қилганларга, унинг ортидан Раббинг кечиримли ва меҳрибондир[13].
16:111
يَوْمَ تَأْتِي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَن نَّفْسِهَا وَتُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ {111}
Ҳар ким ўзини қутқариб қолиш учун тираниб-тирмашадиган кун келганида, уларга ҳақсизлик қилинмаган ҳолда, қилган ишларининг жазо ва мукофоти тўлиқ қилиб берилади.
16:112
وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُّطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذَاقَهَا اللّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُواْ يَصْنَعُونَ {112}
Аллоҳ бир юртни мисол келтирди: у тинч ва хотиржамлигида ризқи ҳар тарафдан мўл-кўл келиб турадиган юрт эди. Лекин у юртнинг аҳолиси Аллоҳнинг неъматларига нонкўрлик қилди. Натижада, қилмишлари туфайли Аллоҳ уларга очлик ва қўрқувни тоттириб қўйди.
16:113
وَلَقَدْ جَاءهُمْ رَسُولٌ مِّنْهُمْ فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ {113}
Уларга ўзларидан бир элчи (Муҳаммад) келган эди, уни ёлғончига чиқардилар. Шу билан, улар ҳақсизлик қилиб турганида, уларни ўша азоб[14] тутди.
16:114
فَكُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلالاً طَيِّبًا وَاشْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ {114}
Аллоҳни сизга берган ҳалол-пок ризқидан енглар. Агар фақат Аллоҳга қуллик қилсангиз, Аллоҳнинг неъматини қадрига етинглар!
16:115
إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالْدَّمَ وَلَحْمَ الْخَنزِيرِ وَمَآ أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {115}
Аллоҳ сизларга фақат ўлимтик ҳайвонни, қонни, тўнғиз гўштини ва Аллоҳдан бошқасига атаб сўйилган ҳайвонни ҳаром қилди. Кимки иложсиз қолиб, бировнинг ҳақига тажовуз қилмаган ва (керагидан ортиқча еб) ҳаддан ошмаган ҳолда улардан еса, бас! Аллоҳ кечиримли ва меҳрибондир.
16:116
وَلاَ تَقُولُواْ لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَـذَا حَلاَلٌ وَهَـذَا حَرَامٌ لِّتَفْتَرُواْ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ لاَ يُفْلِحُونَ {116}
Тилларингиз тўқиган ёлғонга асосланиб: «Бу ҳалол, бу ҳаром» деманглар[15]. Акс ҳолда, Аллоҳга ёлғон тўқиган бўласиз. Аллоҳга ёлғон тўқиганлар асло нажот топмайди.
16:117
مَتَاعٌ قَلِيلٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ {117}
(Ёлғон асосида яшаш – дунёдаги) ўткинчи баҳрамандлик. (Охиратда) уларга[16] аламли азоб бор.
16:118
وَعَلَى الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا مَا قَصَصْنَا عَلَيْكَ مِن قَبْلُ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَـكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ {118}
(Эй Муҳаммад!) Сенга айтиб берган нарсаларимизни бундан аввал яҳудийларга ҳаром қилган эдик[17]. Уларга Биз ҳақсизлик қилмаганмиз, улар ўзига-ўзи ҳақсизлик қилишган.
16:119
ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُواْ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ {119}
Сўнгра, Раббинг бир ёмонликни жоҳиллик[18] сабабли қилиб қўйиб, кейин тавба қилиб ўзини тузатганларнинг тарафидадир. Уларнинг бу ишидан кейин Раббинг кечиримли ва меҳрибондир.
16:120
إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلّهِ حَنِيفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ {120}
Албатта, Иброҳим ўзи ёлғиз бир уммат эди, Аллоҳга итоатгўй ва ҳаққа йўналувчи эди – мушриклардан эмасди,
16:121
شَاكِرًا لِّأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ {121}
Аллоҳнинг неъматларини қадрига етарди. Аллоҳ уни танлаб олди ва унга тўғри йўл кўрсатди.
16:122
وَآتَيْنَاهُ فِي الْدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ {122}
Унга дунёда яхшилик бердик. Охиратда ҳам аниқ яхшилардан бўлади.
16:123
ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ {123}
Кейинчалик, сенга: «Ҳаққа мойил бўлган ва мушриклардан бўлмаган Иброҳимнинг миллатига – унинг диний яшаш тарзига эргаш!»- деб ваҳий қилдик.
16:124
إِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَإِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُواْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ {124}
Шанба куни дам олиб ибодат қилиш, ўша кун ҳақида ихтилоф қилганлар учун белгиланган. Ихтилоф қилган масалалари ҳақида қиёмат куни Раббингни Ўзи албатта улар ўртасида ҳукм қилади.
16:125
ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ {125}
Раббингни йўлига ҳикмат[19] билан ва чиройли насиҳат билан чақир. Улар билан энг чиройли шаклда мунозара қил. Раббинг Унинг йўлидан адашганларни ҳам жуда яхши билади, тўғри йўлга кирганларни ҳам жуда яхши билади.
16:126
وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُواْ بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَلَئِن صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِّلصَّابِرينَ {126}
Агар жазоласанглар, сизга нима қилинган бўлса шу билан бир хил жазоланглар. Агар сабр-бардош қилсангиз, у сабр-бардош қилувчилар учун албатта яхшидир.
16:127
وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللّهِ وَلاَ تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلاَ تَكُ فِي ضَيْقٍ مِّمَّا يَمْكُرُونَ {127}
Сабр-бардош қил. Сабр-бардошинг фақат Аллоҳнинг ёрдами билан бўлади. Уларга қайғурма ва уларнинг қилган хийла-найрангларидан юрагинг сиқилмасин.
16:128
إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَواْ وَّالَّذِينَ هُم مُّحْسِنُونَ {128}
Албатта, Аллоҳ жавобгарликни ҳис қиладиган (мўмин)лар ва муҳсинлар[20] билан биргадир.
[1] Абул-Бақо «аломат» калимасини тақдирдаги феълнинг мафъули қилиб тарким қилган (Эъробул-Қуръон, Дарвиш).
[2] Яъни, Ислом ва мусулмонларга қарши барпо қилган тузимлари ўзларининг бошларига бало бўлган.
[3] Тоғут – ёвузлик, зўравонлик, ҳаддан ошишлик, жафокашлик, зулм ва жабр каби маъноларни англатади. Ундан ташқари, нотўғри дин ва адолатсиз/мустабид тузимни ўзини ҳамда улардан бирига бошчилик қилаётган шахга ҳам тоғут дейилади. Бу ҳақида қўшимча маълумот учун қаранг: Бақара 2:257, Нисо 4:51, 60, тоҳа 20:43-45, Қоф 50:27, Нозиот 79:37, Алақ 96:6.
[4] Инкорчилардан мурод, Муҳаммадга бирон бир (ёрдамчи) фаришта келса ёки у билан бирга яна битта огоҳлантирувчи келса бўлмасмиди” деган кофирларга тегишли (Маони аз-Зажжож). (Қаранг: Анъом 6/8)
[5] Зикр – барча самовий китобларнинг ўртоқ номидир.
[6] Ўхшаш оятлар: Юнус 10:12, Исро 17:67, Анкабут 29:65, Рум 30:33, Луқмон 31:32, Зумар 39:8, Шўро 42:48.
[7] Ўхшаш оятлар: Наҳл 16:62, Исро 17:40, Соффат 37:149-153, Зухруф 43:15-16, Тур 52:39, Нажм 53:21.
[8] Кофир ва золимлар дунёда бир-бирининг дўстидир. Золим ва кофирларнинг эса энг яқин дўсти тоғутлардир. Бу каби зулм ва куфр асосидаги дўстликларнинг барчаси охиратда душманчиликка айланиб қолади (Зухруф 43/67). Фақатгина тақво узра, яъни бир-бирини гуноҳдан сақлаш мақсадида, Аллоҳ учун тутилган дўстликлар душманчиликка айланмайди.
[9] Ҳаётда бой инсонлар ўз бойликларини қўл остидаги инсонларга бериб қўйиб, ҳур ва қулликда ёки бой-камбағалликда улар билан бир хил бўлиб олмагани каби, Аллоҳ ҳам Ўз ҳокимиятини бандаларига топшириб қўймайди. Аксинча, бандаларга эҳтиёжа яраша мулк, неъмат ва ризқ бериб туради.
[10] Бақара 2/146, Анъом 6/20, Аъроф 7/127 оятларга кўра, ушу оятдаги неъматни Муҳаммад алайҳиссалом деб инкорчиларни эса аввалги аҳли-китоблар деб таъвил қилганлар ҳам бўлган. Улар Муҳаммад алайҳиссаломни пайғамбар эканини таниб-билиб туриб ҳам, уларнинг кўпчилиги тан олмади.
[11] Ўхшаш оятлар: Юнус 10:28029, Иброҳим 14:22, Марям 19:82, Фурқон 25:18-19, Қасос 28:63, Анкабут 29: 25, Рум 30:13, Сабаъ 34:41, Фотир 35:14, Аҳқоф 46:6.
[12] (Бакара 2/106, Фуркан 25/4–6) Алмаштирилган оятлар аввалги илоҳий китблардаги оятлар бўлиши ёки Қуръондаги бир ҳужжат ва далилни ўрнига келган бошқа далил бўлиши ҳам мумкин.
[13] Аллоҳ таолонинг Ғофур ва Раҳим сифатларининг ёнма-ён келиши, Аллоҳ Ўзи муносиб билган бандасини жаҳаннамдан қутқариб жаннатга киргизишига далолат қилади. Чунки, охиратдаги мағфират жаҳаннамдан қутқаришга, раҳмат эса жаннатга ишорат қилади.
[14] Маккага аҳлига, айна мушрикларга келган ўша азоб, аввалги оятда айтиб ўтилган очлик ва қўрқув азобидир. Ундан ташқари, Тавба сурасига кўра, Макка мушриклари орасида аҳдини бузганлари маккадан сургун қилиб юборилиши билдирилган.
[15] «Айт: «Аллоҳнинг сизга берган ризқини сизлар ҳаром ва ҳалол қилиб олаётганингизни ўйлаб кўрдингизми?» «Сизларга Аллоҳ рухсат бердими ёки Аллоҳга ёлғон тўнкаяпсизларми?»- де.» (Юнус 10/59)
[16] Бу оятдаги аламли азоб Расулуллоҳ келтирган китобга ва ундаги ҳалол-ҳаромга риоя қилмаганларга тегишли. Қуръондаги ҳалолни ҳалол деб, ҳаромни ҳаром деб билиш керак. Унга ўзича ҳалол-ёки ҳаром қўшиш мумкин эмас.
[17] Яҳудийларнинг ҳақсизлиги ва кўплаб инсонларни Аллоҳнинг йўлидан тўсгани учун, илгари уларга ҳалол қилинган пок нарсаларни ҳаром қилганмиз. Ундан ман қилинган бўла туриб фоиз олишлари ва инсонларнинг мол-мулкларини нотўғри (ботил) йўллар орқали еб кетишлари ҳам сабаб бўлган. Ораларидаги кофирларига аламли азоб тайёрлаб қўйдик.
[18] Жоҳиллик – ё билмасдан, ёки ўзини босолмасдан деган маъноларни билдиради.
[19] Бу оятдаги ҳикмат – Қуръондан чиқарилган тоғри ҳукмлар ва Қуръондаги насиҳатлардир.
[20] Муҳсин калимасидан иккита фарқли маъно чиқади:
- Бировга моддий яхшилик қилувчи.
- Ўз вазифасини ёки қилаётган яхши ишини пухта, чиройли ва маромига етказиб бажарувчи (Лисан, Муфрадот).
